توقف جاه‌طلبي‌ بن سلمان

آيا ويروس كرونا بر پادشاهي سعودي غلبه مي‌كند؟ عربستان‌سعودي كه از ابتداي ماه ژوئن با شتاب چشمگير همه‌گيري ويروس كرونا روبه‌رو شده است، چاره‌اي جز محدود كردن تعداد زائراني كه امسال براي انجام فريضه حج و زيارت قصد سفر به مكه را داشتند، نداشته است. در مواقع عادي، عربستان پذيراي 1.9 تا 3.2 ميليون زائر مسلمان در سال است كه تقريبا 8 ميليارد دلار درآمد براي اين كشور به همراه دارد. در سال 2020 اين تعداد لزوما فقط در حدود 10 هزار نفر خواهد بود و به راحتي مي‌توان ميزان ضرر كلان مالي كشور پادشاهي را متصور شد. اين تصميم دشوار درنهايت منجر به اين خواهد شد كه ويروس كرونا در طولاني مدت در تعادل اقتصادي عربستان‌سعودي تاثيرگذار باشد. بيماري همه‌گير خطرناك عربستان را نيز همانند ساير كشورهاي خاورميانه تهديد مي‌كند، از سوي ديگر اين كشور با كاهش بهاي نفت به دليل جنگ قيمتي كه در اوايل ماه مارس آغاز كرد و نيز ركود اقتصادي جهاني تضعيف شده است. وليعهد محمد بن سلمان نه تنها قادر به دستيابي به روياي مدرن‌سازي كشور نخواهد بود، بلكه حتي از پس گذران هزينه گزاف زندگي خود نيز برنخواهد آمد. از قضا اين كشف نفت بود كه در دهه 1930 به وابستگي اقتصادي عربستان‌سعودي به درآمدهاي حاصل از حج خاتمه داد و سرانجام به عنوان منبع اصلي درآمد به ابزاري گرانبها در چارچوب ديپلماسي مذهبي عربستان‌سعودي در جهان اسلام تبديل شد.
بودجه رفاهي دولت عربستان‌سعودي تقريبا از آن زمان منحصرا به درآمد نفت وابسته بوده است، اما در مواجهه با تقاضاهاي بولهوسانه، بحران‌هاي  پي در پي اقتصاد جهاني و كمبود منابع طبيعي، رياض سرانجام به برنامه‌هاي تنوع اقتصادي وليعهد عجول تن در داد. تنها با 42درصد جمعيت فعال و 300 الي 400 هزار جوان سعودي كه هر سال وارد بازار كار مي‌شوند، لزوم معرفي يك پروژه عظيم ضرورت داشت. 
برنامه روياي 2030 كه در سال 2016 توسط محمد بن سلمان ارايه شد، نشانگر آرزوي او براي تبديل عربستان‌سعودي به يك كشور مدرن بود، به صورتي كه مصرف‌گرايي، سرگرمي و گشودن درها به روي گردشگران خارجي، خصوصي‌سازي بسياري از بخش‌هاي اقتصادي و توسعه شهرهاي آينده مانند پروژه نئوم جايگزين وابستگي بيش از حد كشور به درآمدهاي نفتي مي‌شد. اين طرح شامل 14 هدف اصلاحات اقتصادي، 11 هدف اصلاحات اجتماعي و 8 هدف اصلاحات اداري است كه بايد ظرف مدت 15 سال به مرحله اجرا درآيد. با اين حال، به محض اعلام اين طرح به نظر رسيد كه براي جبران عقب‌افتادگي كشور در مقايسه با كشورهاي همسايه مانند قطر و امارات كه از سال‌ها پيش به فكر انرژي جايگزين و تنوع اقتصادي بوده‌اند از اعتبار كافي برخوردار نباشد. 
در اين زمينه، بازگشت به مباني با توسعه روزافزون گردشگري مذهبي با هدف 30 ميليون زائر در سال براي رياض آشكار بود (در حدود 
10 برابر تعداد فعلي!) با تصويري از ناكامي كلي اين پروژه در دوران محدوديت گسترده مسافرت به خارج از كشور به ويژه براي كشورهاي مسلمان آسيا و خاورميانه كه به طرز چشمگيري تحت تاثير شيوع و آلودگي ويروس قرار گرفته‌اند، ممكن است اين ايده ديگر پذيرفته نباشد.
به‌طور كلي، باتوجه به اقدامات انجام شده براي كنترل جمعيت و كاهش ترافيك هوايي در زمينه گردشگري جهاني كه احتمالا تا قبل از سال 2023 نيز به سطح قبلي خود باز نخواهد گشت از يك سو و كاهش تقاضاي جهاني براي نفت ازسوي ديگر، قابليت اجراي روياي 2030 حتي به نظر بسياري از تحليلگران مورد ترديد است.
 هدف اين طرح در زمان راه‌اندازي آن جذب يك تريليون دلار سرمايه‌گذاري خارجي و اختصاص يك تريليون دلار براي پروژه‌هاي بزرگ زيرساختي و 67 ميليارد دلار به بخش شكوفايي معادن و در نتيجه افزايش سهم توليد ناخالص داخلي غيرنفتي از 16 به 50درصد بوده است. 
جاي شك است كه حتي قبل از تاثير بيماري همه‌گير كوويد 19 تحولي در جريان بوده باشد. مطبوعات خارجي همچنين توجه داشتند كه به مدت دو سال بخش قابل‌توجهي از طرح روياي 2030 براي پيشرفت پروژه‌ها به‌روزرساني نشده بود. نرخ بيكاري 12درصد از جمعيت را شامل مي‌شود. حتي اگر در واقع بخش غيرنفتي در سال 2019 رشد 3.3درصدي را به ثبت رسانده باشد كه بهترين نرخ افزايش رشد از سال 2014 است، رشد كلي اقتصادي عربستان‌سعودي فقط 0.3درصد افزايش داشته است. 
خصوصي‌سازي بخشي از سرمايه سعودي آرامكو كه قرار بود چندين ميليارد دلار سود مالي براي پايداري طرح روياي 2030 دربر داشته باشد بسيار نااميد‌كننده بود. تنها 1.5درصد سهام در مقابل 5درصد سهام اوليه كه در ابتدا برنامه‌ريزي شده بود در بازار بورس عرضه شد، به عبارتي 6/25 ميليارد دلار كه براي تامين بودجه صندوق‌هاي عمومي درنظر گرفته شده بود و رقمي بسيار دورتر از سودي است كه 4 سال پيش انتظار آن مي‌رفت. سهامداران اصلي ابوظبي به ارزش 5 ميليارد دلار و افراد خاندان سعودي بودند كه دارايي‌هاي‌شان توقيف شده بود. درنهايت، پيشرفت‌هاي كم اجتماعي از قبيل اعطاي حق رانندگي به زنان و گشايش سينماها نيز براي جذب سرمايه‌گذارن خارجي به اندازه كافي قانع‌كننده به نظر نمي‌رسيد.
امروز كاهش درآمدهاي نفتي در مقايسه با سال 2019 كه به نصف رسيده است باعث تضعيف چشمگير عربستان از لحاظ مالي شده است. آژانس رتبه‌بندي اعتباري فيچ تنزل رشد بخش غيرنفتي عربستان‌سعودي را 4 درصد براي سال 2020 پيش‌بيني مي‌كند كه روند بسيار نامطلوبي براي اقدامات متنوع‌سازي اقتصادي كشور محسوب مي‌شود. بخش‌هاي حمل و نقل، ساخت‌وساز، پوشاك و همچنين تقريبا دوسوم شركت‌هاي نوپا و متوسط كه پيش‌بيني مي‌شد تا سال 2030 تامين‌كننده 35درصد توليد ناخالص داخلي باشند به‌ شدت تحت تاثير اقدامات كنترل‌كننده همه‌گيري ويروس كرونا قرار گرفته‌اند. رياض قبلا براي تامين مالي رياضت اقتصادي خود در مقابل ركود اقتصادي نزديك به 8 ميليارد دلار از بودجه درنظر گرفته شده براي برنامه روياي 2030 را برداشت كرده است و در حال حاضر بقيه اين وجوه بيشتر صرف خريد دارايي‌هاي خارجي مي‌شود كه هزينه كمتري نسبت به سرمايه‌گذاري‌هاي محلي دارد. توسعه پروژه شهر آينده نئوم كه به ويژه از نظر استراتژيك در چارچوب عادي‌سازي روابط بين عربستان‌سعودي و اسراييل بسيار مورد توجه وليعهد است با تاخير بسيا زيادي روبه‌رو شده است و اين مخاطره كه روياي بيهوده عظمت ناتمام سرانجام در زير شن‌هاي بيابان دفن شود براي او بسيار محتمل است.  اما حتي فراتر از جاه‌طلبي‌هاي اقتصادي، ركود ثبات پادشاهي را به‌شدت تهديد مي‌كند. دولت پيش از اين ماليات بر ارزش افزوده را براي كالاها و خدمات سه برابر و از 5 به 15درصد افزايش داده و همچنين كمك هزينه 266 دلاري كارمندان دولت را به عنوان اقدام رياضت‌طلبانه اقتصادي لغو كرده است. آيا سعودي‌ها كه همواره به داشتن يك كشور مرفه و سخاوتمند عادت داشته‌اند، بدون اينكه خواستار بازنويسي قرارداد اجتماعي تعهد به رهبران خود باشند اين تغييرات را مي‌پذيرند؟ هيچ چيز قطعي نيست. محمد بن سلمان در سال 2016 قول آينده‌اي روشن را به كشورش داد، اما امروز به نظر مي‌رسد كه به دليل ويروس كرونا آينده غيرقابل پيش‌بيني به‌طور قابل‌توجهي هم عربستان‌سعودي و هم او را در تاريكي فرو برده باشد.