رويارويي‌تهران- واشنگتن اين ‌بار در آسمان

سارا   معصومي

شامگاه پنجشنبه دوم مرداد ماه 1399 هواپيماي ايرباس A310 خطوط هوايي ماهان در آسمان سوريه با جنگنده‌هاي ناشناسي كه در فاصله بسيار نزديك به آن حركت مي‌كردند، رويارو شد. خلبان هواپيما در تصميمي لحظه‌اي به منظور پرهيز از برخورد با سرعت زياد از ارتفاع هواپيما مي‌كاهد و ادامه مسير را تا فرودگاه بيروت درحالي كه برخي مسافران آسيب‌ ديده‌اند، طي مي‌كند. دقايقي پس از اين حادثه، ويديوهايي از داخل پرواز در فضاي مجازي منتشر شد؛ ويديوهايي كه وضعيت آشفته مسافران كه در ميان آنها زن و كودك هم به چشم مي‌خورد را نشان داد يا ويديويي از فريادهاي مسافران هنگام كاستن سريع از ارتفاع پرواز. در نخستين ساعات اين اتفاق، مجموع تحليل‌ها حاكي از اين بود كه جنگنده يا جنگنده‌هاي مزاحمي كه اطراف ايرباس ايراني ديده شده‌اند اسراييلي بوده‌اند. از آنجا كه پهپادها يا جنگنده‌هاي رژيم اسراييل در چند سال اخير، پروزاهايي از اين دست در آسمان سوريه داشته‌اند و در موارد قابل‌توجهي اماكن محل استقرار نيروهاي نزديك به ايران را هم هدف قرار داده‌اند، ادعاي اسراييلي بودن اين جنگنده‌ها چندان هم دور از ذهن به نظر نمي‌‌رسيد. در ادامه تقويت گمانه‌زني‌ها درباره اسراييلي‌ بودن اين جنگنده‌ها، برخي از منابع عربي ادعا كردند كه جنگنده‌هاي مهاجم اسراييلي قصد داشتند با پنهان شدن عمدي در پشت هواپيماي ماهان، پدافند هوايي سوريه را مجبور به شليك به اين هواپيما كنند. در ميان هجوم منابع آگاه درباره اسراييلي بودن جنگنده‌ها، اظهارنظري از كاپيتان پرواز به اين موج خبري پايان داد. به گفته كاپيتان اين پرواز هواپيماهاي متخاصم، امريكايي بوده‌اند. همزمان با اين اظهارنظر، خبرگزاري رسمي سوريه (سانا) به نقل از منابع خود در شركت هواپيمايي اين كشور گزارش داد كه «هواپيماهايي كه احتمال داده مي‌شود وابسته به ائتلاف به رهبري امريكاست، هواپيماي مسافربري ايران را در آسمان سوريه رهگيري كرده است.» منابع سانا گفته‌اند رهگيري و ايجاد مزاحمت در منطقه «التنف» سوريه (واقع در مثلث مرزي اردن- عراق- سوريه) رخ داده است. اين منطقه چند سالي است كه در اشغال نيروهاي امريكايي قرار دارد و اين كشور چند پايگاه و فرودگاه نظامي در آنجا احداث كرده است. اين منابع همچنين تاييد كردند كه منطقه‌اي مذكور (التنف) پيش از اين نيز شاهد ايجاد مزاحمت براي هواپيماهاي مسافربري توسط جنگنده‌هاي امريكايي بوده و اولين‌بار نيست كه اين اتفاق رخ مي‌دهد.

هشدار ايران به سازمان ملل و ايالات‌ متحده

نخستين واكنش ايران به اين اقدام از سوي «سيدعباس موسوي»، سخنگوي وزارت امور خارجه بود. موسوي با اشاره به اينكه جزييات اين حادثه در دست بررسي است، افزود: پس از تكميل اطلاعات اقدامات لازم سياسي و حقوقي به عمل خواهد آمد. در عين حال در تماس مجيد تخت‌روانچي، سفير و نماينده دائم كشورمان نزد سازمان ملل متحد با آنتونيو گوترش، دبيركل آن سازمان صراحتا تاكيد شده است كه چنانچه هر حادثه‌اي در مسير برگشت براي اين هواپيما اتفاق افتد جمهوري اسلامي ايران، امريكا را مسوول آن خواهد دانست. اين پيام همچنين به سفير سوييس در تهران نيز داده شده است. سيدعباس موسوي، سخنگوي وزارت امور خارجه باتوجه به قبول مسووليت ايجاد خطر براي هواپيماي خطوط هوايي ماهان از سوي سخنگوي سازمان تروريستي سنتكام امريكا، اين اقدام ماجراجويانه و خطرناك را به‌شدت محكوم كرده و آن را ناقض حقوق بين‌الملل هوانوردي و محل صلح و امنيت منطقه دانست. موسوي ادعاي سخنگوي سنتكام مبني بر اينكه جنگنده‌هاي امريكايي در ماموريت هوايي روتين خود در مجاورت پايگاه التنف در سوريه اقدام به بازرسي بصري هواپيماي مسافربري ماهان از فاصله‌اي ايمن كرده‌اند را مضحك دانسته و چنين اقدامي را واجد خلاف‌هاي پياپي توصيف كرد. او گفت: حضور نيروهاي امريكايي در سوريه غيرقانوني است و ماموريت هوايي جنگنده‌هاي آنان هم غيرقانوني است. از آن مهم‌تر هيچ‌كس به امريكا چنين اجازه‌اي نداده است كه هواپيماهاي مسافربري را به وسيله جنگنده‌هاي نظامي خود روي آسمان بازرسي كند. چنين كاري هم غيرقانوني، هم خطرناك و هم بازي با جان انسان‌هاي بيگناه است به‌خصوص كه برخلاف ادعاي انجام شده، فاصله امن اصلا رعايت نشده است. سخنگوي وزارت امور خارجه همچنين تاكيد كرد: جمهوري اسلامي ايران اين اقدام امريكا را از طريق رجوع به مجامع قانوني بين‌المللي، به ويژه سازمان بين‌المللي هوانوردي (ايكائو) دنبال خواهد كرد و اجازه نخواهد داد امريكا اين‌چنين با قلدربازي‌هاي خود تمام قوانين بين‌المللي را به سخره گيرد. سخنگوي وزارت امور خارجه در عين حال نسبت به هرگونه ماجراجويي جديد در منطقه از سوي امريكا يا رژيم صهيونيستي هشدار داده و گفت، ثبات و امنيت منطقه غرب آسيا نبايد بازيچه رقابت‌هاي انتخاباتي در امريكا قرار گيرد. او اضافه كرد: جمهوري اسلامي ايران هيچ حركت خصمانه‌اي عليه ملت ايران را بي‌پاسخ نخواهد گذاشت و در زمان خود به هر حركت نابخردانه‌اي واكنش قاطع و مناسب نشان خواهد داد.

مزاحمت نبود، ماموريت هوايي معمول بود!

در حالي كه برخي منابع خبري از تكذيب اسراييلي‌ بودن جنگنده‌ها توسط رژيم اسراييل خبر مي‌دادند و همزمان گمانه‌زني‌هايي درباره انگيزه امريكايي‌ها از اين ايجاد مزاحمت در فضاي عمومي منتشر مي‌شد، خبرگزاري رويترز توضيحات يك مقام امريكايي را در اين ‌باره منتشر كرد. «بيل اوربان»، سخنگوي سازمان فرماندهي مركزي امريكا (سنتكام) به اين خبرگزاري گفت كه يك جنگنده امريكايي از نوع اف- ۱۵ در حوزه ديد يك هواپيماي مسافربري ايراني قرار گرفت اما اين موضوع در فاصله امن صورت گرفته است. براساس ادعاي «بيل اوربان»، يك جنگنده امريكايي اقدام به پرواز قانوني و هميشگي خود در حريم پايگاه نظامي التنف (در خاك سوريه) همزمان با عبور هواپيماي مسافربري ايراني بر فراز منطقه كرد. «بيل اوربان»، سخنگوي سنتكام در اين باره به صداي امريكا گفت: «جنگنده اف- ‌۱۵ در ماموريت هوايي معمول خود در مجاورت پايگاه التنف در سوريه اقدام به بازرسي بصري هواپيماي مسافربري ماهان ايران و در فاصله‌اي ايمن در حدود ۱۰۰۰ متري از اين هواپيما پرداخت.» او در ادامه گفت كه بازرسي بصري با هدف اطمينان يافتن از امنيت پرسنل نيروهاي ائتلاف در پايگاه التنف صورت گرفت و زماني كه خلبان اف- ‌۱۵ هواپيما را به عنوان هواپيماي مسافربري ماهان‌اير شناسايي كرد، اف- ‌‌۱۵ به صورت امن اقدام به فاصله گرفتن از هواپيما كرد. سخنگوي سنتكام مدعي شد كه مزاحمت جنگنده‌هاي اين كشور براي هواپيماي مسافربري ايراني حرفه‌اي بوده و بر اساس معيارهاي بين‌المللي صورت گرفته است.

سنتكام بر حجم تنش افزود

با بازگشت هواپيماي ايرباس A310 خطوط هوايي ماهان از بيروت به تهران پس از تخليه مسافرانش، تحليل‌هاي سياسي در اين خصوص آغاز شد. هر چند كه سخنگوي سنتكام تلاش كرد آنچه در آسمان سوريه ميان هواپيماي مسافربري ايراني و جنگنده اف- ‌15 امريكايي رخ داد را امري عادي جلوه دهد اما ناگفته پيداست كه در رابطه جمهوري اسلامي ايران و ايالات‌متحده امريكا به‌خصوص در سه سال و نيم اخير، حوادثي كوچك‌تر از اين هم عادي محسوب نمي‌شوند. اين رويارويي تنها 48 ساعت پس از ديدار مصطفي الكاظمي، نخست‌وزير عراق از ايران در نزديكي مرز سوريه با عراق رخ داد. الكاظمي در تهران به ديدار هر مقامي از رهبري تا رييس‌جمهور و رييس شوراي عالي امنيت ملي كه رفت با دو جمله كم و بيش يكسان روبه‌رو شد؛ ايران هنوز انتقام خون سردار شهيد قاسم سليماني را از امريكايي‌ها نگرفته و خروج نيروهاي امريكايي از عراق يك ضرورت قطعي است و نه امري وابسته به طرحي غيرالزام‌آور مصوب پارلمان عراق. ازسوي ديگر اين رويارويي در ساعاتي رخ داد كه رسانه‌هاي روسي و امريكايي خبر از گفت‌وگوي تلفني ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه با دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات‌متحده داده و شايد براي نخستين‌بار به صراحت اعلام شد كه پرونده ايران از جمله فرجام برجام محور اصلي اين تماس تلفني بوده است. اين تماس تلفني زماني معناي بيشتري پيدا مي‌كند كه بدانيم محمدجواد ظريف، وزير خارجه دقيقا 48 ساعت پيش از گفت‌وگوي پوتين و ترامپ با حضور در مسكو گفت‌وگوي يك ساعته تلفني را با ولاديمير پوتين از طريق يك خط امن پيش برد و در جريان آن پيام حسن روحاني را به رييس‌جمهور روسيه رساند. زماني كه تكه‌هاي اين پازل را در كنار هم قرار مي‌دهيم اين سوال اساسي پيش مي‌آيد كه آيا سنتكام در حركتي خودسر اقدام به تعقيب و تهديد هواپيماي مسافربري ايران كرده يا اين حركت پيامي از واشنگتن براي تهران و مسكو بود كه مي‌توان آن را پاسخ غيرمستقيم به پيشنهاد پوتين به ترامپ درباره ايران هم دانست؟ واكنش‌ها به اين رويارويي در فضاي مجازي طيف‌هاي متفاوتي را شامل مي‌شد. در حالي كه برخي كاربران ايراني بر لزوم واكنش سريع ايران تاكيد داشته و ادعا كردند كه طرف امريكايي و اسراييلي سكوت‌هاي ايران در چند ماهه اخير را تعبير به ضعف كرده‌اند، در آن سوي ميدان تحليلگران و كارشناسان حقوقي و سياسي بسياري بر لزوم پرهيز از عكس‌العمل هيجاني و تدبير در واكنش تاكيد كردند. در تحليل طيف دوم، دو نكته مدنظر قرار داشت كه به هر دو مورد در چند ماهه اخير به‌كرات در گزارش‌ها اشاره شده است. تحريم تسليحاتي ايران تا پايان مهر ماه براساس متن برجام برداشته خواهد شد و ايالات‌متحده و متحدان عبري و عربي‌اش در منطقه از ابتداي سال جاري به روند اتهام‌سازي براي ايران به منظور تمديد اين تحريم‌ها سرعت بيشتري بخشيده‌اند و همزمان تيم ترامپ در حال آزمايش ترفندهاي حقوقي متفاوت براي تمديد اين تحريم‌ها است. از سوي ديگر آبان ماه فصل انتخابات رياست‌جمهوري در ايالات‌متحده است و بسياري از كارشناسان به ايران توصيه كرده‌اند كه در چندماه باقي مانده خويشتنداري از خود نشان بدهد تا نتيجه اين انتخابات مشخص و زمين بازي براي ايران و سايرين روشن‌تر شود. رويارويي‌جنگنده اف -‌15 امريكايي با هواپيماي مسافربري ايران در رسانه‌هاي متفاوت هم بازتاب‌هاي بسياري داشت و در تمام اين رسانه‌ها اين اتفاق را يكي ديگر از حلقه‌هاي زنجيره تنش ميان ايران و ايالات‌متحده خواندند. بي‌بي‌سي انگليسي در اين‌باره نوشت: از زماني كه دونالد ترامپ از توافق هسته‌اي با ايران خارج شد و تحريم‌هاي ايران را بازگرداند تنش ميان دو كشور هر روز سير صعودي پيدا كرده است. هم تهران و هم واشنگتن يكديگر را به اقدام‌هاي تحريك‌زا متهم مي‌كنند. بي‌بي‌سي در بخش ديگري از اين گزارش به بررسي جايگاه ماهان‌اير در سيستم حمل و نقل هوايي ايران پرداخته و مي‌نويسد: ماهان‌اير در سال 1991 تاسيس شده و ايالات‌متحده در سال 2011 اين شركت هوايي ايراني را به اتهام حمل و نقل سلاح و همچنين تامين تجهيزاتي و مالي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در ليست تحريم خود وارد كرد. در سال 2019 برخي از كشورهاي اروپايي نيز مانع رفت و آمد هواپيماهاي ماهان در آسمان خود شدند. 

جلوي  قلدر  را  قبل  از فاجعه  بگيريد

محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان در واكنش به رويارويي جنگنده امريكايي با هواپيماي مسافربري ايران نوشت: ايالات‌متحده امريكا به‌طور غيرقانوني سرزمين يك كشور ديگر را تصرف مي‌كند و سپس به يك پرواز مسافربري برنامه‌ريزي شده تعرض مي‌كند -جان مسافران غيرنظامي بي‌گناه را به خطر مي‌اندازد- آن‌هم به اين بهانه كه مي‌خواهد از نيروهاي اشغالگر خود محافظت كند. آنها با پررويي يك بي‌قانوني را پشت بي‌قانوني ديگر انجام مي‌دهند. بايد قبل از وقوع فاجعه، جلوي قلدري را گرفت‌.