نماز جمعه در اياصوفيا
اسماعيل شمس
۹۷ سال پيش در چنين روزي (۲۴ جولاي ۱۹۲۳) كه سوم مرداد امروز ماست، معاهده لوزان در شهر لوزان سوييس ميان نمايندگان تركيه به رياست عصمت اينونو از يك طرف و كشورهاي انگلستان، فرانسه، ايتاليا، ژاپن، يونان، روماني، بلغارستان، پرتغال، بلژيك و يوگسلاوي به امضا رسيد. اين معاهده بندهاي زيادي درباره سرنوشت تركيه به عنوان وارث اصلي عثماني داشت و به جنگ جهاني اول در آن سرزمين پايان داد. همچنين مرزهاي جديد جمهوري تركيه را در مرده ريگ امپراتوري عثماني مشخص كرد. با وجود اين مهم‌ترين فايده معاهده لوزان براي تركيه اين بود كه به روياي تشكيل دولت كردستان در قلمرو عثماني كه در متن قرارداد سور (۱۹۲۰) پيش‌بيني شده بود، پايان داد و بخش اصلي جغرافياي آن دولت روي كاغذ را به جغرافياي تركيه اضافه كرد. بخش‌هاي ديگرش هم البته مانند گوشت قرباني بين ارمنستان و دولت‌هاي تازه‌تاسيس عراق و سوريه كه محصول قرارداد سايكس پيكو بودند، تقسيم شده بود. لوزان سند تاسيس جمهوري تركيه و به رسميت شناختن آن به عنوان يك كشور مستقل و داراي حاكميت و مرزهاي مشخص با يك ملت، يك زبان و يك مذهب است. آتاتورك اين توافقنامه را دفع سوء قصدي خطرناك عليه ملت ترك خواند كه از قرن‌ها پيش براي نابودي آن تدارك ديده شده و با عهدنامه سور كامل شده بود.
با وجود اينكه تمام هويت تركيه كنوني به معاهده لوزان گره خورده است، رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه، چندين بار امضاكنندگان معاهده لوزان را به خيانت متهم كرده است. او هر سال در سالگرد انعقاد معاهده لوزان از جوانان تركيه مي‌خواهد آن را مطالعه كنند، چرا كه بايد اشتباهات گذشته را بدانند. به اعتقاد او در سال ٢٠٢٠ نبايد بر مبناي منطق ١٩٢٣ حركت كرد. اردوغان مي‌گويد: «وقتي همه‌چيز در جهان عوض شده ما نمي‌توانيم در موقعيتي كه آن زمان قرار گرفتيم، باقي بمانيم. مساحت تركيه (عثماني) از دو ميليون متر مربع در سال ١٩١٤ در عرض ٩ سال تا معاهده لوزان به ٧٨٠ هزار كيلومتر مربع رسيده است. ما از سرزمين‌هاي خود دفاع نكرديم. وضعيتي به اجبار ايجاد شد و آن را پذيرفتيم و در آن گرفتار شديم. اين ناعادلانه است و ديگر حاضر نيستيم به پذيرش آن ادامه دهيم. هدف كساني كه كشورمان را گرفتار معاهده لوزان كردند، اين بود كه تاريخ هزار ساله امپراتوري عثماني و سلجوقيان به فراموشي سپرده شود.»
به نظر مي‌رسد بزرگ‌ترين اقدام اردوغان براي مبارزه با معاهده لوزان و دفن ميراث آتاتورك تغيير كاربري كليسا و موزه اياصوفيا و تبديل دوباره آن به مسجد است. سلطان محمد فاتح پس از تصرف استانبول پايتخت امپراتوري بيزانس و مركز مسيحيت شرق (ارتدوكس) در سال ۱۴۵۳م، كليساي اياصوفيه را كه نماد پيوستگي دين و دولت مسيحيان شرق بود به مسجد تبديل و خطبه خلافت را در آنجا قرائت كرد.
آتاتورك يك قرن پيش با تبديل مسجد اياصوفيا به موزه به غرب مسيحي اطمينان داد كه دولت جمهوري تركيه راه عثماني، يعني همان دشمن بزرگ اروپا را نخواهد رفت، اما اردوغان با تبديل دوباره آن به مسجد و بي‌محلي به اعتراض همگاني در غرب اعم از پاپ و پادشاه و پارلمان به آن دوران خاتمه داد. او امروز با برگزاري نخستين نماز جمعه در اياصوفيا پس از يك قرن و درست در سالگرد معاهده لوزان به دنيا به صراحت پيام داد كه دوران جمهوري آتاتورك به پايان رسيده و دوران احياي خلافت آل عثمان به رهبري سلطان رجب طيب اردوغان آغاز شده است.
از نظر اردوغان پايان لوزان، به معناي تلاش براي بازگشت به مرزهاي عثماني و فراتر از آن مرزهاي سلجوقيان در هزار سال پيش است. در اين چند سال افزون بر اياصوفيا، ملازگرد در شمال شرق تركيه هم به معبد اردوغان تبديل شده است، همان جايي كه سلطان آلب ارسلان سلجوقي در ۴۶۳ق امپراتور بيزانس را شكست داد. احياي عثماني براي اردوغان به مثابه توسعه قلمرو در غرب تركيه و احياي سلجوقي به مثابه اعلام حضور در شرق تركيه و پيوند دادن قلمرو فرزندان جوان ترك به ميهن پدران آنان در جغرافياي توران كهن است.
سال‌ها پيش كه اردوغان آرزوي تبديل اياصوفيا به مسجد را مي‌كرد، بسياري تحقق اين خواسته را با وجود امريكا و روسيه و اروپا محال مي‌دانستند، اما سلطان وعده‌اش را عملي كرد و همزمان به اعتراض پاپ و پوتين و ترامپ اهميتي نداد. حرف‌هاي اردوغان و خطيبان او را بايد جدي گرفت. او هرجا كه مجال يافته و قدرت داشته است حرف‌هايش را عملي كرده و به اعتراض‌هاي مردم كشورش و جهانيان هرگز گوش نداده است. خطبه امروز را بشنويد كه ممكن است فردا بسيار دير باشد.