بيش از سه دهه است كه شهرداري با انفعال و سكوت ميراث فرهنگي اصفهان مشغول تخريب بافت تاريخي پشت ميدان امام است. 28 دي‌ماه 1366 در مصوبه محدوده تاريخي شهر اصفهان، به عنوان منطقه ويژه داراي بافت خاص تاريخي مقرر شد تا همه تغييرات بعدي در اين محدوده بر عهده شوراي عالي شهرسازي و معماري باشد.
مصوبه‌اي كه اما در اصفهان هيچگاه به آن عمل نشد و در اين سال‌ها شهرداري و ميراث فرهنگي اصفهان خودسرانه بارها براي بافت واجد ارزش تاريخي شهر تصميم گرفته و هر بار بخشي از بافت را براي هميشه نابود كردند.
تخريب بافت واجد ارزش تاريخي پشت ميدان امام براي ايجاد گذر آقا نجفي از دهه 80 در اصفهان نمونه بارزي از همكاري شهرداري و ميراث فرهنگي در تخريب هويت تاريخي شهر اصفهان است.
تخطي ميراث فرهنگي از نظر يونسكو
در دهه 70 خورشيدي با توجه به قرار گرفتن ميدان امام در فهرست آثار جهاني زمزمه‌ها براي حذف محور سواره از ميدان آغاز و نهادهاي ذي‌ربط طرح احداث زيرگذري كه خيابان حافظ در محور شرق ميدان را به خيابان سپه در محور غربي ميدان متصل كند مطرح كردند؛ طرحي كه در شوراي فني ميراث فرهنگي استان به دلايل فني تاييد نشد.
در مقابل طرح اوليه ايجاد گذري در كنار بدنه شرقي ميدان واقع در خيابان حافظ به عنوان مبدل شهري بر اساس دسترسي‌هاي محلي طرح جايگزيني بود كه مطرح و از سوي يونسكو نيز براي اجرا در حريم ميدان نقش‌جهان اصفهان به عنوان بخشي از ميراث جهاني تصويب و سال 1372 در طرح تفضيلي شهر گنجانده شد.
مصوبه 19 آذر 85 كميسيون طرح تفصيلي شهر اصفهان اما نقطه آغازي شد؛ براي قانون‌شكني شهرداري و ميراث فرهنگي در تخريب بافت تاريخي پشت ميدان امام اصفهان و تخطي از نظر يونسكو.
كميسيون طرح تفصيلي شهر با استناد به نامه شماره 9740/123 مورخ 14/5/84 سازمان ميراث فرهنگي ضمن (موافقت با طرح معماري پيشنهادي حوزه علميه اصفهان واقع در خيابان حافظ محل سابق بنگاه شاهين) مقرر كرد تا گذر غربي طبق طرح ساماندهي شرق ميدان و از بر مالكيت حوزه علميه به سمت غرب به عرض 12 متر پيش‌بيني و اجرا شود.
در حالي ميراث فرهنگي اصفهان با تغيير مسير گذر از بر مالكيت حوزه علميه به سمت غرب موافقت كرد كه مي‌دانست اين تغيير مسير در مغايرت كامل با طرح تفصيلي مصوب سال 1372 شهر اصفهان بوده و مورد تاييد يونسكو نيست.
ميراث فرهنگي اصفهان پس از موافقت با اين تغيير مسير مدعي است كه به‌رغم تغيير غيرمنطقي دسترسي قبلي جهت حفظ دانه‌هاي باارزش بافت (در محور شرقي ميدان) با نهادهاي ذي‌ربط مكاتبه داشته است.
شهرداري اصفهان يك سال پس از اخذ مصوبه مغاير با طرح تفصيلي مورد تاييد يونسكو از سال 87 دست به كار تملك و آزادسازي براي ساخت گذر آقا نجفي شد.
از سال 87 تا سال 91 بسياري از مالكين منطقه با شركت در جلسات كميسيون معوض با شهرداري به توافق رسيده و ملك‌شان را به شهرداري براي ساخت گذر آقا نجفي واگذار كردند.
در تمام اين سال‌ها ميراث فرهنگي با آگاهي كامل از تخلف شهرداري در بافت تاريخي پشت ميدان امام در سكوت، شهرداري اصفهان را در اين قانون‌شكني همراهي كرد.
اهالي محله تا سال 91 در حالي در جلسات كميسيون معوض براي واگذاري ملك‌شان به شهرداري حضور پيدا مي‌كردند كه گمان مي‌كردند شهرداري قصد ساخت گذري به عرض 33 تا 36 متر را دارد و طبق اين عرض و بر اساس اسنادي كه شهرداري ارايه مي‌كند همه يا بخشي از ملك‌شان در طرح گذر قراردارد؛ غافل از اينكه عرض تاييد شده براي ايجاد گذر 14 متر است، نه 33 و 36 متر.
حجم تخريب‌هاي انجام شده در منطقه سبب شد تا بافت تاريخي پشت ميدان امام در كانون توجه رسانه‌ها و كارشناسان مستقل قرار بگيرد.
درخواست تصويب خط بدنه گذر در كميسيون ماده پنج
24 تيرماه 91 شهرداري منطقه 3 اصفهان كه اكنون با انتقادات فراواني روبه شده بود درخواست تصويب خط بدنه گذر آقا نجفي در كميسيون ماده پنج را مطرح كرد.
پس از نامه‌نگاري‌هاي متعدد في‌مابين شهرداري، راه و شهرسازي و ميراث فرهنگي و پس از افزايش حجم اعتراضات به انفعال ميراث فرهنگي در برخورد با شهرداري مديركل وقت ميراث فرهنگي استان با صدور نامه‌اي خطاب به معاون وقت شهرسازي و معماري شهرداري با استناد به نامه مورخ 18/12/92 سازمان ميراث فرهنگي كشور مبني بر توقف اجراي طرح گذر اعلام كرد: «تا اتخاذ تصميم نهايي نسبت به توقف عمليات اجرايي گذر آقا نجفي دستور اقدام مقتضي صادر فرمايد.»
هشت سال پس از سكوت ميراث فرهنگي در برخورد با آزادسازي و تخريب غيرقانوني شهرداري دريكي از ارزشمندترين بافت‌هاي تاريخي ارديبهشت 93، محمدحسين طالبيان، معاون ميراث فرهنگي در واكنش به عدم تمكين شهرداري به دستور توقف طرح گفت: با توجه به قرار گرفتن ميدان نقش‌جهان در فهرست آثار جهاني، شهرداري بايد براي احداث خيابان مصوبات قانوني را از مراجع ذي‌صلاح اخذ كند. طالبيان پس از بازديد از ميدان نقش‌جهان گفت: «براي هر گونه فعاليت در اين منطقه بايد با يونسكو هماهنگي شود و كميسيون ماده پنج پيرو نامه مورخ 23/1/93 شوراي عالي معماري و شهرسازي و بنا به درخواست سازمان ميراث فرهنگي تا بررسي مستندات توسط سازمان ميراث فرهنگي از طرح موضوع در كميسيون ماده پنج خودداري كرده تا نظر نهايي ميراث فرهنگي در اين خصوص اعلام شود».
در عمل آنچه سال 93 سبب شد تا شهرداري اصفهان به طور موقت اجراي گذر آقا نجفي را متوقف كند، نه دستور ميراث فرهنگي بلكه شكايت تعدادي از ساكنان منطقه و گرفتن حكم جلب براي شهردار منطقه 3 اصفهان به اتهام ارايه گزارش خلاف واقع بود.
در شكايت همه مالكان يك بند مشترك وجود داشت و آن، اينكه «شهردار وقت منطقه 3 اصفهان اقدام به ارسال دعوت‌نامه كميسيون معوض و معرفي كارشناس به مالكين كرد. در حالي كه محل مذكور فاقد كميسيون ماده پنج بوده و ادعاي شهرداري براي داشتن مصوبه كميسيون ماده پنج جهت اجراي طرح 16 متري در خيابان مذكور صحت ندارد». همزمان با پيگيري حقوقي تعدادي از مالكان براي گزارش خلاف واقع شهردار منطقه، جمشيد نورصالحي، معاون وقت شهرسازي و معماري شهرداري دي‌ماه 93 با تاكيد بر اينكه «ايجاد گذر در طرح بازنگري تفصيلي پيش‌بيني‌شده است»، گفت: «شهرداري منتظر است تا پس از گرفتن تاييد نهايي ميراث فرهنگي و مطابق با مصوبات ميراث نسبت به احداث آن اقدام كند».
نورصالحي با اعلام بي‌اطلاعي از اينكه شهرداري چگونه بدون مصوبه كميسيون ماده 5 اقدام به آزادسازي كرده است، گفت: «من اطلاع چنداني ندارم و اين موضوع را بايد سازمان بازرسي شهرداري پيگيري كند. اگر شهروندان در اين خصوص مشكلي دارند به اين سازمان مراجعه كنند».
70 درصد آزادسازي غيرقانوني
آبان 93 شهرداري منطقه 3 اصفهان اعلام كرد كه تاكنون 70 درصد آزادسازي مسير اجراي گذر آقانجفي انجام شده است. به بيان ديگر بايد گفت كه 70 درصد از بافت واجد ارزش تاريخي اصفهان در سكوت ميراث فرهنگي توسط شهرداري به صورت غيرقانوني آزادسازي و تخريب شد.
پس از حجم گسترده تخريب در نهايت طرح ايجاد گذر آقانجفي به عرض حداكثر 14 متر در 24 خرداد 94 در كميسيون ماده پنج استان تصويب شد.
اظهارنظر ناصر طاهري، معاون ميراث فرهنگي اصفهان در 30 آذر 94 اما ظن تباني بين شهرداري و ميراث فرهنگي در ساخت گذر را پررنگ كرد. در حالي كه ارديبهشت 93، طالبيان، معاون ميراث فرهنگي مدعي شد كه «شهرداري بايد براي احداث خيابان مصوبات قانوني را از مراجع ذي‌صلاح اخذ كند».
معاون ميراث فرهنگي اصفهان در اظهارنظري عجب چند ماه پس از تصويب كميسيون ماده پنج گفت: «طرح خيابان آقا نجفي مصوبه طرح تفصيلي دارد، مشاوران طرح تفصيلي از ابرمشاوران هستند و بابت عبور اين خيابان نگراني نداريم. طرح به تاييد سازمان ميراث فرهنگي رسيده و خط بدنه از خانه‌هاي تاريخي نمي‌گذرد، ترافيك آرام و محترمانه است و طبق ضوابط كاربري اطراف آن مسكوني است».
ادعايي كه راستي‌آزمايي آن كار بسيار آساني بود، چرا كه با علاوه برساخت پاساژ در محدوده مورد نظر، شهرداري در بافت مسكوني پشت ميدان در جريان آزادسازي در مواردي اقدام به تغيير ملك مسكوني به كاربري تجاري كرده بود.
حجم اقدامات غيرقانوني شهرداري درگذر آقانجفي به حدي بود كه رضا اميني، رييس وقت شوراي شهر اصفهان در واكنش به آن گفت: «با ساخت گذر آقا نجفي شاهد بروز رفتارهاي خلاف قانون از شهرداري هستيم. شهرداري در اين مدت با فشار و بدون توجه به ضوابط و قوانين مصوب تنها بر اساس عرض پيشنهادي خود اقدام به آزادسازي كرده كه غيرقانوني است. تخلفاني كه به گفته ايمني «موضوع بحث يكي از جلسات مردادماه سال 93 شوراي عالي معماري و شهرسازي بوده و در آن تخلفات شهرداري اصفهان در گذر آقانجفي بررسي شده است».
عدم ارايه طرح ساماندهي از سوي شهرداري و پيگيري ساكنين منطقه درباز پس‌گيري املاك‌شان از طريق دادگستري - املاكي كه غيرقانوني شهرداري آنها را تملك كرده بود - سبب شد تا شهرداري فعاليت درگذر آقانجفي را به طور موقت متوقف كند.
در فاصله سال‌هاي 94 تا 97 تعدادي از خانه‌هاي كه شهرداري براي آنها به دليل قرار گرفتن در مسير گذر آقا نجفي حكم تخريب قضايي گرفته بود، در فهرست آثار ملي ثبت شدند. خانه‌هايي كه با ملي شدن آنها شهرداري را ناچار به تغيير مسير دوباره گذر كرد. ارسال ابلاغيه براي تعدادي از مالكان جهت شركت در جلسات كميسيون معوض بدون آنكه طرح ساماندهي گذر به تصويب شوراي عالي معماري و شهرسازي رسيده باشد، سبب شد تا دوباره گذر آقانجفي در كانون توجه قرار بگيرد.
دي‌ماه 97 محمدسعيد ايزدي، معاون سابق وزير راه و شهرسازي در بازديد ميداني از گذر آقا نجفي گفت: «اقدام قانوني در عمليات اجرايي خيابان آقا نجفي كاملا غيرقانوني است. اجراي طرح در 9 مورد مغايرت اساسي با مفاد كميسيون ماده پنج مصوب 24/3/94 دارد».
يك روز پس‌ازاين اظهارنظر صريح درباره تخلفات گذر، ايزدي از سمت خود بركنار شد.
سكوت ميراث فرهنگي يعني تاييد شهرداري
شهرداري اصفهان در پاسخ به انتقادت مطرح‌شده گفت: «گذر آقا نجفي در مرحله تصميم‌گيري نيست و در مراحل پاياني خود قرار دارد. اكنون ناگزير به ادامه مسيري است كه بازگشت از آن غيرممكن است. شهرداري مدعي شد با كاهش عرض معبر از 33 متر به 14 متر و ايجاد انحراف و شكست خانه‌هاي تاريخي را حفظ كرده است».
شهرداري براي تاييد اقدامات انجام شده در بافت تاريخي تاكيد كرد كه «از سال 93 تا دي‌ماه 97 از سوي ميراث فرهنگي هيچ اعتراض يا مخالفتي اعلام نشده است» و اين يعني تاييد طرح از سوي ميراث فرهنگي.
اين در حالي است كه دي‌ماه 97 مديركل دفتر حفظ و احياي بناها، بافت‌ها و محوطه‌هاي تاريخي در مورد اقدامات شهردار گفت: «اگر شهرداري اصفهان بازگشايي خيابان آقا نجفي را در بافت تاريخي حريم درجه يك نقش‌جهان ادامه دهد تخلف كرده و سازمان ميراث فرهنگي نسبت به چنين اقدامي واكنش حقوقي نشان مي‌دهد».
در حالي ميراث فرهنگي از لزوم حفظ بافت تاريخي در حريم ميدان نقش‌جهان سخت گفته و خواهان برخورد حقوقي با متخلفين است كه از سال 95 تاكنون با وجود تصويب حريم ميدان نقش‌جهان با 116 اثر تاريخي هنوز اقدامي براي ابلاغ آن صورت نگرفته است. حريمي كه يك بار در سال 77 و زماني كه محمد بهشتي رييس وقت سازمان ميراث فرهنگي بود به همراه 112 اثر تاريخي ديگر تصويب و همزمان به 17 سازمان و 11 دستگاه اداري ابلاغ شده است.
وجود قوانين متعدد در حوزه ميراث فرهنگي وقتي متولي براي پيگيري و نظارت ندارد نمي‌توانست مانع شهرداري اصفهان براي قانون‌شكني شود. پس سال 97، وزارت راه و شهرسازي دوباره دستور به توقف پروژه داد تا پس از تاييد طرح ارسالي شهرداري اصفهان از سوي ميراث فرهنگي طرح براي بررسي و تصميم‌گيري نهايي به شوراي عالي معماري و شهرسازي به عنوان تنها مرجع تصميم‌گيري درباره ساخت گذر ارجاع داده شود.
در نتيجه براي دومين بار در تاريخ 30/10/97 موضوع گذر آقا نجفي در كميسيون ماده پنج استان مطرح و مقرر شد تا شهرداري ظرف 20 روز طرح ساماندهي گذر آقا نجفي را با تاكيد بر رويكرد مداخله حداقلي در بافت تهيه و پس از تصويب ميراث فرهنگي جهت طي مراحل قانوني به شوراي عالي ارسال كند. در حالي كه پيگيري‌ها براي دريافت طرح پيشنهادي شهرداري اصفهان براي ساماندهي گذر آقا نجفي همچنان ادامه دارد و مشخص نيست كه آيا طرح پيشنهادي توانسته تاييد ميراث فرهنگي را دريافت كند تا درنهايت براي اعلام نظر قطعي به شوراي عالي معماري و شهرسازي ارسال و تاييد شود.
چند روز گذشته شهرداري منطقه 3 اصفهان در گفت‌وگو با اهالي رسانه خبر داد كه طرح گذر آقا نجفي تاييد شده است. موضوعي كه كارگر، شهردار منطقه 3 در برنامه تلويزيوني اينجا اصفهان آن را تكرار كرد.
حال با ورود دادستان اصفهان به تخلفات گذر آقانجفي بايد منتظر ماند و ديد آيا اين طرح آن طور كه شهرداري مدعي است با رعايت قوانين و مقررات تهيه شده يا دوباره بر اساس سليقه‌هاي فردي براي حريم درجه يك ميدان جهاني اصفهان تصميم‌گيري شده است.