زندگي اديب‌الممالك فراهاني

ميرزا محمدصادق اميري تابستان 1239 در چنين روزي، در گازران يكي از روستاهاي فراهان متولد شد. در نوجواني براي فرار از مشكلات زندگي به تهران گريخت و از قضاي روزگار آنجا با قاجارها همنشين شد. چندي بعد به دربار هم راه يافت و همان‌جا بود كه لقب اديب‌الممالك را دريافت كرد. به جز اراك و تهران، در كرمانشاه و تبريز و مشهد هم زندگي كرد و حتي مدتي در قفقاز و چندي هم در خوارزم مقيم شد. با چند روزنامه مثل ايران سلطاني و ارشاد -كه اين دومي به تركي بود و اميري كار آماده‌سازي ضميمه فارسي آن را به‌عهده داشت- همكاري مي‌كرد و بعد در زمان مجلس اول مشروطيت، با حمايت خانواده طباطبايي سردبير روزنامه مجلس شد. روزهاي كودتا و دوره يكساله استبداد صغير را از سر گذراند، مجبور به ترك تهران شد و بعد همراه با مجاهدانِ فاتحِ سلاح به دست به پايتخت برگشت. به وزارت عدليه رفت و آنجا مشغول به كار شد، اما آن‌قدر روزنامه‌نويسي را دوست داشت كه نمي‌توانست رهايش كند. شاعر توانايي هم بود و قصايدي مي‌سرود كه در زمره بهترين قصيده‌هاي آن روزگار محسوب مي‌شوند. شعر و شاعري را با اشعار مبتذلي در مدح مردان قدرت شروع كرد و مثلا درباره مظفرالدين‌شاه سرود: «ز هيبتت جگر سنگ خاره نرم شود/ چنانكه آهن شد نرم در كفت داود// تو مي‌تواني غلطاند ماه را ز فلك/ چنانكه فرهاد از كوه بيستون جلمود.» اما هر چه جلوتر رفت از ستايش و تملق بيشتر فاصله گرفت و موضوعات سياسي و ملي را مضمون شعرهايش كرد و هجوياتي هم در دشمني با برخي رقباي سياسي‌اش سرود. البته به سنتي در شعر تكيه داشت كه چندان مناسب پرداخت موضوعات جديد نبود و به گفته اهل فن، قالب و محتواي آنها با هم جفت‌وجور و سازگار نمي‌شد. مشهورترين سروده‌اش كه مسمطي به مناسبت سالروز تولد رسول‌الله است نخستين‌بار در يكي از روزنامه‌هاي خراسان (روزنامه ادب، چاپ مشهد) كه خودش مدير و ناشر آن بود منتشر شد: «برخيز شتربانا بربند كجاوه/ كز چرخ عيان گشت همي رايت كاوه// در شاخ شجر برخاست آواي چكاوه/ وز طول سفر حسرت من گشت علاوه//...// بنويس يكي نامه به شاپور ذوالاكتاف/ كز اين عربان دست مبر نايژه مشكاف// هشدار كه سلطان عرب داور انصاف/ گسترده به پهناي زمين دامن الطاف//...//ماييم كه از پادشهان باج گرفتيم/ زان پس كه از ايشان كمر و تاج گرفتيم// ديهيم و سرير از گهر و عاج گرفتيم/ اموال و ذخايرشان تاراج گرفتيم// وز پيكرشان ديبه ديباج گرفتيم/ ماييم كه از دريا امواج گرفتيم//...// مرغان بساتين را منقار بريدند/ اوراق رياحين را طومار دريدند// گاوان شكم‌خواره به گلزار چريدند/ گرگان ز پي يوسف بسيار دويدند// تا عاقبت او را سوي بازار كشيدند/ ياران بفرختندش و اغيار خريدند//...// افسوس كه اين مزرعه را آب گرفته/ دهقان مصيبت‌زده را خواب گرفته// خون دل ما رنگ مي‌ناب گرفته/ وز سوزش تب پيكرمان تاب گرفته// رخسار هنر گونه مهتاب گرفته/ چشمان خرد پرده ز خوناب گرفته//...» اديب‌الممالك تا زمستان 1296 عمر كرد و زمان خدمت به وزارت عدليه، در شهرهايي مثل سمنان و اراك مامور به كار بود. در آخرين ماموريتش به يزد رفت و آنجا بود كه سكته قلبي كرد. به تهران برگشت و چند روز بعد درگذشت.