جنگ نامقدس، دفاع مقدس
محمدصادق درويشي
فيلسوفان حقوق و سياست، آغاز جنگ را نقطه پايان سياست عنوان كرده‌اند. به تعبيري ديگر «سياست» دوگانه رقيب و رفيق است و جنگ، دوگانه دوست و دشمن. الگوي سياست‌ورزي را نمي‌توان با مفاهيم خير و شر دسته‌بندي كرد بلكه در بسياري مواقع حصه‌اي از حق در يك سو قرار دارد و حصه‌اي ديگر در طرف مقابل. به همين خاطر سياست را به «بازي» تشبيه مي‌كنند. در اين مدل، رقيب هميشه بايد موجود باشد، بدون رقيب اساسا سياست (بازي) وجود ندارد. به همين خاطر، جنگ‌ها زماني آغاز مي‌شوند كه سياست در معناي بازي ناممكن بشود. چيدمان اجزاي صحنه جنگ، رقابتبردار نيست و به دليل در خطر افتادن موجوديت زيستن، دوگانه خير و شر شكل مي‌گيرد و رقيب تبديل به دشمن مي‌شود. به همين خاطر در فهم اخلاقي هر چه جنگ در معناي آغازگر و تجاوزطلبي، نكوهيده و ضد ارزش است، جنگ در معناي دفاع، اخلاقي و متعالي جلوه‌گر مي‌شود. آغازگر جنگ در مقام نابودي و حذف برمي‌آيد. حذفِ «انسان» كه به منزله نابودي كرامت و ارزش‌هاي اوست و مشخصا اين زير پا گذاشتن اساسي‌ترين مولفه اخلاقي يعني كرامت و منزلت انساني است. اما از سوي ديگر، آنكه به دفاع برمي‌خيزد، علي‌الظاهر به لحاظ شكلي همان كاري را مي‌كند كه طرف متجاوز انجام داده است. دفاع هم به فراخور صحنه جنگ همان‌گونه عمل مي‌كند، او شليك مي‌كند، مدافع هم شليك مي‌كند... او مي‌كشد، مدافع هم مي‌كشد. تجاوز به معناي مرگ اخلاق است لذا بايد در مقابل، دفاع را اگرچه شباهتي غريب به جنگ دارد، در منزلتي اخلاقي و عالي قرار دهيم؛ زيرا آنكه دفاع مي‌كند از تماميت انساني و كرامت انساني خود دفاع مي‌كند كه اين واكنش اخلاقي در مقابل كنشي ضد اخلاق، معنايي متعالي پيدا مي‌كند و بسياري ارزش‌هاي ديني، ملي و انساني در آن موج مي‌زند. به علاوه و مهم‌تر اينكه، دفاع در اوج عمل نظامي و خشن خود، دورنمايي از صلح را در نظر دارد كه آرماني اخلاقي و برتر است. دفاع انجام مي‌شود تا جنگ را(كه به معناي پايان سياست و اخلاق است) به پايان ببرد؛ دفاع انجام مي‌شود تا دوباره روابط سياسي و اخلاقي برقرار شود. در چهلمين سالگرد آغاز جنگ ايران و عراق و با پاسداشت تمامي رشادت‌هايي كه منتهي به باقي ماندن ايران و از ميان رفتن دشمنانش شد بايد در كنار تمامي ويژگي‌هاي اين جنگ خانمان‌سوز كه در عين حال كه تحميل‌گر رنج‌هايي بي‌شمار بر پيكر ايرانيان بود، تجلي‌گاه حضوري تاريخي و دوران‌ساز از مردم در حراست از ميهن‌شان شد بايد بر بعد «دفاعي» جنگ نگاهي ويژه داشت. كشور ايران با نظام تازه استقرار يافته جمهوري اسلامي قرار داشت. طرفي از جنگ كه «در مقام دفاع» دست به اسلحه برده بود. براي درك موقعيت دفاعي ايران در برهه زماني شهريور 1359(تنها 19ماه از آغاز انقلاب و شكل‌گيري نظام جديد گذشته است) مولفه‌هاي تاثيرگذاري نقش ايفا مي‌كنند: دكترين نظامي رژيم پهلوي در ارتباط با همسايگان كشور، وضعيت بحران سياسي داخلي پس از انقلاب، موقعيت ارتش به عنوان حافظ مرز در تحولات جديد و تمايل صريح قدرت‌هاي جهان به تضعيف جمهوري اسلامي. هر كدام از اين مولفه‌ها بخشي از واكاوي ريشه‌هاي تهاجم را مد نظر قرار خواهد داد. قدر متيقن اين است كه عوامل بازدارنده ايران براي حضور در يك جنگ دفاعي تمام عيار پرشمار و اثرگذار بودند. با اين حال دفاع سراسري ملي با روحيه ايماني و انقلابي برخاسته از انقلاب اسلامي و تحميل اراده مردم بر رژيم پهلوي، شكل گرفت و تا حدود زيادي معادلات صحنه جنگ را كه از سوي صدام و تئوريسين‌هاي نظامي حزب بعث پي‌ريزي شده بود، دگرگون كرد. حال پرسش اصلي اين است كه چرا جنگ دفاعي ايران، برآيندي از فضايل اخلاقي است؟
شايد پرداختن به وجه اخلاقي و فضيلت‌مدارانه دفاع در مقابل تجاوز، قدري بديهي به نظر برسد اما به دليل نتايجي كه مي‌توان در معنابخشي روايت امروزين جنگ از آن كسب كرد، سودمندي‌اش عيان مي‌شود. مختصرا مي‌توان استدلال اخلاقي براي فضيلت‌مندي دفاع را در دو وجه سامان داد:
1- دفاع به مثابه جنگ براي ماندگاري: دفاع ملي ايرانيان حجت اخلاقي روشني داشت؛ به اين خاطر كه مفهوم ايران را كه از گذشته جريان تاريخي مستحكم داشته، وصل به آينده كرد. با دفاع و جنگ دفاعي بود كه از فروپاشي ايران جلوگيري شد، در مقابل آوارگي و كشتار ايرانيان ايستادگي شد، از سرنگوني انقلاب اسلامي با محتواي آن(استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي) به عنوان عصاره اراده ملت ايران ممانعت به عمل آمد و بسياري ارزش‌هاي عميق انساني و اخلاقي همچون ايثار، شجاعت، خردورزي و معنويت به منصه ظهور رسيد. در واقع در اين وجه، بقاي ايران و تمام محتواي آن كه شامل گذشته، تاريخ، فرهنگ، مردم، اراده سياسي ملي و آينده ايران بود، مهم‌ترين ركن اخلاقي به حساب مي‌آيد.
2- دفاع به مثابه جنگ براي صلح: متعاقب دفاع از خود براي محافظت از تماميت ارضي، فرهنگي، تاريخي، هويتي و ملي، جنگ دفاعي با «جنگيدن براي صلح» به فضيلتي بالابلندتر نيز دست يافت. در واقع دفاع ملي و سراسري ايرانيان از ابتدا بر پايه صلح‌خواهي بنا شد. از اين منظر، جنگ براي ما، جنگ براي صلح بود، جنگ براي پايان يافتن جنگ. در اين حالت اگرچه راهي به جز جنگ در ابعاد گسترده و سخت آن نيست اما روح حاكم بر رفتار جمعي دفاعي حاكي از ميل به پايان نزاع و درگيري است. صلح‌خواهي و جنگ براي صلح از آن رو كه تمايل به بازگشت روابط سياسي و اخلاقي براي حل مناقشات و اختلافات دارد، فضيلتي اخلاقي است. اما صلح‌خواهي به معناي نرم‌خويي يا احيانا عافيت‌طلبي نيست، شوق نبرد در مقابل دشمن همچنين شهيد خواندن كشته‌شدگان(در قضاوت عمومي و تاريخي) خود بالاترين گواه براي سويه‌هاي اخلاقي و فضيلت‌مدار دفاع است. در شعار معروف «جنگ جنگ تا پيروزي» نيز مفهوم پيروزي محاكمه متجاوز و ريشه‌كن شدن عامل جنگ‌افروز بود.
در چهلمين سالگرد آغاز جنگ ايران و عراق و در گرامي‌داشت هفته دفاع مقدس؛ در رابطه با قضاوت اخلاقي كه مي‌توانيم از جنگ تحميلي داشته باشيم، همچنين تامل بر اين نكته نيز سودمند است كه چرا جنگ را دفاع «مقدس» مي‌خوانيم.
واژه مقدس؛ هم در لغت و هم در عرف به معناي پاك شده، پاك خوانده شده و منزه است؛ ما، ماي تاريخي ايرانيان به روشني در سويي ايستاده كه دفاع كرده است. جنگ براي ما معناي دفاع داشته و دفاع همان طور كه گفته شد بر پايه‌هاي فضايل اخلاقي بنا شد. از اين رو بي‌شك جنگ ما، جنگ دفاعي بود. دفاع، مقدس است چون نمي‌توان ايرادي، شبهه‌اي و ترديدي در ماهيت و ضرورت آن وارد كرد. دفاع، مقدس است چون بدون آن نمي‌شد به حيات جامعه ايراني استمرار بخشيد و نهايتا دفاع، مقدس است چون جنگ نامقدس است.
اما اينكه دفاع، مقدس است به معناي مقدس بودن عملكرد، افراد و تصميمات ما در جنگ نيست. مقدس بودن دفاع نظر به نفس و ماهيت كلي آن دارد. مقدس بودن دفاع به معناي بي‌ايراد بودن و غيرقابل بحث بودن جزييات و مسائل آن نيست. در واقع به موازات فهم اينكه دفاع، مقدس است، آسيبي وجود دارد به نام مقدس‌سازي جنگ. مقدس‌سازي جزييات جنگ راه را بر نقد و نظر، واكاوي و انديشه‌ورزي و روايت موثر و پويا از جنگ خواهد بست.