سارا معصومي | رابطه جمهوري اسلامي ايران با جمهوري عراق همواره از حساسيت خاصي برخوردار بوده است. دو كشوري كه هشت سال جنگ تحميلي در زمان صدام حسين را پشت سر گذاشتند، پس از حمله ايالات متحده امريكا به عراق و سرنگوني حكومت بعث، تلاش كردند آينده را قرباني تاريخ تلخ گذشته نكنند و با تكيه بر اصل همسايگي و البته اشتراك‌هاي ديني و فرهنگي پا به دوره جديدي در روابط دوجانبه بگذارند. عزم تهران و بغداد براي تبديل كردن منافع مشترك به زمينه همكاري‌هاي مشترك براي عبور از اختلاف‌ها درگذشته به مذاق بسياري در اين سال‌ها خوش نيامده است. پيش از تصميم جورج بوش در سال 2003 ميلادي براي حمله به عراق كم نبودند ديپلمات‌هاي كاركشته امريكايي و مقام‌هاي اطلاعاتي و امنيتي در نهادهاي متفاوت اين كشور كه يكي از تبعات گريزناپذير حمله امريكا به عراق را آغاز فصل جديدي از رابطه ميان ايران و عراق مي‌دانستند. اين نگراني در ميان رقباي منطقه‌اي ايران نيز وجود داشت و البته كماكان هم به قوت خود باقي است. مخالفان منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي بهبود رابطه ايران و عراق در 17 سال گذشته تمام تلاش خود را براي دور نگاه داشتن اين دو همسايه از يكديگر به كار گرفتند اما اقتضاي جغرافيايي به علاوه عزم تهران و بغداد براي تعميق پيوندهاي سياسي، اقتصادي و نظامي به گونه‌اي كه ضامن امنيت هر دو كشور در منطقه پرآشوب خاورميانه باشد ...
تاكنون اين تلاش‌ها را ناكام گذاشته است. ايران و عراق تاكنون براي حفظ اين رابطه و تعميق آن هزينه‌هاي بسياري را متحمل شده‌اند و البته در دوره‌هاي مختلف كارشكني‌هاي طرف‌هاي ثالث اعم از بازيگران منطقه‌اي تا اشغالگران خارجي فراز و فرودهايي را هم بر اين رابطه تحميل كرده است. در چند سال اخير ظهور جريان‌هاي افراطي مانند داعش و تبديل شدن آن به تهديد امنيتي مشترك براي ايران و عراق، زمينه‌هاي همكاري امنيتي دو كشور را گسترش داد و البته زنگ خطر را براي رقباي منطقه‌اي ايران و ايالات متحده به صدا درآورد. عراقي‌ها از شيعيان تا اهل سنت و كردها همچنان با افتخار آميخته به قدرشناسي از حضور به موقع سردار شهيد حاج قاسم سليماني براي مبارزه با داعش و مقابله با سقوط بغداد در برابر پيشروي‌هاي اين گروه تروريستي ياد مي‌كنند. رهبران منطقه اقليم كردستان عراق در مصاحبه‌هاي متعدد يادآوري مي‌كنند كه در حالي كه امريكايي‌ها و ساير كشورها براي ارسال كمك به عراق براي مقابله با پيشروي داعش تعلل مي‌كردند سردار قاسم سليماني با وارد كردن كمترين خسارت‌ها يك به يك جبهه‌هاي در اختيار داعش را به عراق بازگرداند. همين تعميق پيوندهاي امنيتي و نظامي ميان دو كشور در سايه پيشرفت در رابطه اقتصادي بود كه امريكا و متحدان منطقه‌اي آن را به فكر تخريب هر چه بيشتر اين رابطه انداخت. از عربستان سعودي كه ابتدا با تهديد و سپس با پيشنهاد تطميع به دنبال كاستن از سطح رابطه تهران و بغداد بود تا واشنگتن كه به هر توطئه‌اي براي دور كردن دو همسايه از يكديگر متوسل شد. رابطه ايران و عراق به دليل همين حساسيت‌ها همواره در دو كشور با توجه ويژه مقام‌ها و نهادهاي متفاوت سياسي، امنيتي و نظامي پيگيري شده است. پس از ترور سردار شهيد حاج قاسم سليماني به همراه ابومهدي المهندس در عراق عملا رابطه ميان ايران و عراق وارد فاز جديدتر و البته حساس‌تري هم شد. ناگفته پيداست كه دونالد ترامپ و تيم او تمام تلاش خود را به كار گرفته‌اند تا هزينه رابطه با تهران را براي بغداد افزايش بدهند. در چنين شرايطي ايران به خوبي متوجه تله‌گذاري امريكا در عراق براي اين رابطه دو جانبه شده و در حالي كه تلاش مي‌كند از تاثير اين عامل سوم بكاهد مديريت سياسي، نظامي و امنيتي رابطه را هم به خوبي پيش مي‌‌برد. پس از ترور سردار شهيد حاج قاسم سليماني و شهيد ابومهدي المهندس، خروج نيروهاي امريكايي از عراق به مطالبه عمومي مردم اين كشور تبديل شد. مطالبه‌اي كه هرچند با قيد الزام‌آور در پارلمان اين كشور همراه نشد اما امريكايي‌ها را به خوبي متوجه تداوم تبعات حضورشان در عراق كرده است. در چنين شرايطي ناگفته پيداست كه رابطه ايران و عراق به مراقبت بيشتر نياز دارد و البته كه اين مراقبت را هم در رفتار مقام‌هاي رسمي ايران و هم موضع‌گيري‌ها و رفتار سياسيون و چهره‌هاي نظامي و امنيتي عراق شاهد بوديم. با اين‌همه در چند روز اخير انتشار يادداشتي در روزنامه كيهان به قلم حسين شريعتمداري، مديرمسوول روزنامه كيهان كه در آن انتقاداتي نسبت به مرجعيت عاليقدر شيعه آيت‌الله سيستاني مطرح شده بود، واكنش‌هاي تندي را در محافل سياسي عراق به دنبال داشته است.
شريعتمداري در بخش‌هايي از اين يادداشت نوشت: روز ۲۳ شهريورماه، حضرت آيت‌الله سيستاني يكي از مراجع عاليقدر و فرهيخته شيعيان، خانم «جينين هينيس پلاسخارت» نماينده ويژه دبير كل سازمان ملل متحد در عراق را در دفتر خود به حضور پذيرفتند و مواضع ارزشمند خويش در امور عراق را كه حاكي از نگاه عالمانه و گره‌گشاي معظم‌له درباره مسائل جاري عراق بود با ايشان در ميان گذاشتند. تاكيد بر شفافيت و سلامت انتخابات پارلماني پيشروي، ضرورت مبارزه جدي با فساد، اجتناب از گزيده‌گرايي و تبعيض، مجازات عادلانه مفسدان در هر جايگاهي كه قرار دارند، اعمال حاكميت دولت و پرهيز از ايجاد قلمروها و مناطقي تحت عناوين مختلف و خارج از قوانين جاري كشور، مجازات عوامل ترورهاي اخير و... حضرت آيت‌الله سيستاني (دام عزّه) در اين ديدار از نماينده ويژه دبير كل سازمان ملل خواستند كه انتخابات پارلماني عراق تحت نظارت نمايندگاني از سازمان ملل متحد انجام پذيرد! كه با عرض پوزش بايد به محضر ايشان عرضه داشت اين درخواست اولا؛ دون شأن و جايگاه برجسته و قابل احترام حضرت آيت‌الله سيستاني است. در واقع اين سازمان ملل است كه براي توجيه صلاحيت خود به تاييد حضرت ايشان نياز دارد و ثانيا؛ با جايگاه و منزلت عراق به عنوان يك كشور مستقل كه استقلال و آزادگي خود را با ايثارها، از خودگذشتگي‌ها، خون‌دادن‌ها و خون‌دل خوردن‌هاي مردم شريف و مخصوصا جوانان غيور آن سرزمين مقدس به دست آورده است، همخواني ندارد. دعوت از سازمان ملل براي نظارت بر انتخابات يك كشور، اعلام ورشكستگي آن كشور، بدبيني به ملت و خوشبيني به بيگانگان است و بديهي است كه اين دو مقوله از ساحت قدسي حضرت آيت‌الله سيستاني مرجع عاليقدر جهان تشيع به دور است.»
شريعتمداري در بخش‌هاي پاياني اين يادداشت هم نوشت: «نگارنده با شناخت اجمالي ولي متقني كه از حضرت آيت‌الله سيستاني و هوشمندي آميخته به حكمت معظم‌له دارد، به جد بر اين باور است كه در گزارش ملاقات ايشان با نماينده ويژه دبير كل سازمان ملل اشتباهي رخ داده است و دفتر حضرت آيت‌الله در گزارش ملاقات بي‌دقتي كرده است و انتظار آن است كه دفتر معظم‌له اين بخش از گزارش ملاقات يادشده را تصحيح كند، چرا كه حضرت ايشان يكي از مراجع عاليقدر تشيع و متعلق به جهان اسلام هستند.»
عراقي‌ها سخنان شريعتمداري را محكوم كردند
24 ساعت از انتشار اين يادداشت نگذشته بود كه موج اعتراض‌ها به اظهارات مدير مسوول كيهان در محافل سياسي و رسانه‌اي عراق آغاز شد و البته خبرگزاري شفقنا كه نزديك به محافل مذهبي عراق است تفسير ديگري از سخنان آيت‌الله سيستاني ارايه و تاكيد كرد كه مدير مسوول كيهان اصولا متوجه منظور آيت‌الله سيستاني نشده است. «شفقنا» با اشاره به بيانيه دفتر مرجع شيعيان عراق درباره ديدار او با نماينده سازمان ملل نوشته است: «بيانيه يادشده از نظارت بر انتخابات توسط سازمان ملل سخن نمي‌گويد بلكه از هماهنگي نظارت با ضوابط سازمان ملل سخن مي‌گويد و معناي آن اين است كه نظارت صرفا از سوي عراقي‌ها صورت گيرد، ولي ويژگي اشخاص ناظر و ضوابط اعمال‌شده در اجراي انتخابات با ضوابط سازمان ملل همخوان باشد، تا جاي هيچگونه اعتراض و ايراد از طرف بعضي گروه‌هاي ذيربط در صحت انتخابات وجود نداشته باشد.»
نوري مالكي، رهبر ائتلاف قانون نخستين مقام سياسي بود كه به اظهارات شريعتمداري واكنش نشان داده و نوشت: توهين به مرجعيت، توهين به همه مردم عراق است. رهبر ائتلاف قانون عراق در بيانيه‌اي تصريح كرد: «حضرت آيت‌الله سيستاني، مرجع عاليقدر تشيع همواره در خدمت امنيت عراق براي حفاظت از روند سياسي بوده و در سخت‌ترين شرايط از كشور پشتيباني كرده است و ايشان مورد حمايت همه طيف‌هاي ملت عراق قرار دارد. يادداشت يك روزنامه در ايران و انتقاد موجود در آن‌كه توهين به مرجعيت عاليقدر در پي استقبال ايشان از جنين هنيس پلاسخارت، نماينده ويژه سازمان ملل به شمار مي‌آيد را شديدا محكوم مي‌كنيم، اين اقدام توهين به همه مردم عراق به شمار مي‌رود.» المالكي در پايان از اين روزنامه خواست تا اين موضع نامطلوب خود را اصلاح كند؛ موضعي كه با موضع جمهوري اسلامي ايران و احترام عميق اين كشور به مرجعيت عاليقدر در تعارض است.
روز گذشته نيز خبرگزاري شفقنا از برگزاري جلسه مشترك روساي قواي سه‌گانه عراق و تاكيد اين مقام‌ها بر حفظ منزلت حضرت آيت‌الله سيستاني نزد مردم عراق و مسلمانان جهان خبر داد. «برهم صالح» رييس‌جمهور، «مصطفي الكاظمي» نخست‌وزير، «محمد الحلبوسي» رييس پارلمان عراق و «فائق زيدان» رييس شوراي عالي قضايي عراق در اين نشست بر احترام به رهنمودهاي آيت‌الله سيستاني، مرجعيت عاليقدر در ديدار با نماينده ويژه سازمان ملل در امور عراق تاكيد كردند و افزودند كه اين رهنمودها نقشه راهي است كه ضامن پايان دادن به بحران‌ها و حركت به سمت انتخابات زودهنگام، سالم و آزاد و فراهم‌سازي ديگر الزامات آن است. در اين نشست همچنين درباره اظهاراتي كه مقام مرجعيت عاليقدر را هدف قرار داد، گفت‌وگو شد، مقامات عاليرتبه عراقي ضمن دعا براي سلامتي حضرت آيت‌الله سيستاني تاكيد كردند كه هر گونه اهانت به مقام مرجعيت محكوم و جايگاه رهبري معنوي نزد مردم عراق و مسلمانان و انسانيت محفوظ و معتبر است.
گل به خودي مدير مسوول كيهان
دو نكته قابل تامل در ماجراي اظهارات شريعتمداري در نقد آيت‌الله سيستاني قابل ذكر است: مدير مسوول روزنامه كيهان در روزهايي زبان به انتقاد از مرجعيت عاليقدر شيعه گشود كه مقام‌هاي عراقي تحت فشار ايالات متحده امريكا براي قطع هرگونه رابطه نظامي و امنيتي و البته اقتصادي با ايران قرار دارند. تيم ترامپ عراق را يكي از كانال‌هاي باقيمانده براي تنفس اقتصادي ايران در روزهاي تحريم‌هاي يكجانبه امريكا با قابليت تنبيه فرامرزي مي‌داند و تمام تلاش خود را براي كاستن از سطح رابطه تجاري دو كشور به كار گرفته و حتي در موردي مانند نياز عراق به استفاده از برق ايران، اقدام به كاهش دوره معافيت تحريمي اين كشور كرده است. براساس تازه‌ترين مجوزي كه خزانه‌داري ايالات متحده صادر كرده، بازه زماني اين معافيت تحريمي از 90 روز به 60 روز كاهش پيدا كرده است.
از سوي ديگر ايالات متحده در چندماه اخير به خصوص پس از ترور سردار شهيد سليماني و حمله ايران به پايگاه نظامي عين‌الاسد به‌شدت نگران ادامه واكنش ايران به اين ترور است و برهمين مبنا دولت عراق را براي متوقف كردن فعاليت گروه‌هاي شبه نظامي عليه حضور نيروهاي امريكايي در عراق تحت فشار قرار داده است. يادداشت شريعتمداري در روزهايي به كدورت ميان بغداد و تهران منتهي شد كه فواد حسين، وزير خارجه عراق در سفري از پيش اعلام نشده به تهران آمد و در ديدارهايش با رييس‌جمهور، وزير خارجه و دبير شوراي عالي امنيت ملي از تهديدهاي بغداد توسط واشنگتن سخن گفت و به نوعي چاره‌جويي كرد. منابع ديپلماتيك در چند روز اخير خبر داده‌اند كه مايك پمپئو، وزير خارجه كابينه ترامپ در چند نوبت هشدارهاي شديداللحني را درباره فعاليت آنچه نيروهاي شبه‌نظامي مورد حمايت ايران در عراق خوانده به رييس‌جمهور و نخست‌وزير عراق ابلاغ كرده است. به گفته اين منابع، دولت ترامپ، بغداد را به تعطيلي سفارتخانه‌اش در بغداد، هدف قرار دادن پايگاه‌هاي متعلق به شبه‌نظاميان و همچنين تحريم‌ها و تنبيه‌هاي اقتصادي به دليل رابطه با تهران تهديد كرده است. بسياري از تحليلگران اعتقاد دارند كه اين هشدارهاي مايك پمپئو و سختگيري دولت ترامپ بر بغداد نوعي بازي انتخاباتي در آستانه انتخابات رياست‌جمهوري امريكا است و ايران و عراق بايد با تدبير ويژه چند هفته پيش رو را بگذرانند. در چنين شرايطي مقام‌هاي سياسي ايران كمترين اطلاعات رسانه‌اي را درباره سوژه رايزني‌هاي جاري با مقام‌هاي عراقي منتشر مي‌كنند و همچنين بر موضع اصولي تهران مبني بر خروج نيروهاي امريكايي از عراق، مسووليت بغداد در اين زمينه، لزوم پيگيري حقوقي پرونده ترور حاج قاسم سليماني و مقابله با دخالت واشنگتن در روابط دو جانبه تهران و بغداد پافشاري مي‌كنند.
جدا از لزوم مصون ماندن رابطه ايران و عراق در اين دوره حساس، جمهوري اسلامي ايران همواره بر اهميت جايگاه مرجعيت در عراق تاكيد داشته و در اين ميان شخص آيت‌الله سيستاني از احترام ويژهاي نزد مقام‌هاي سياسي، امنيتي و نظامي ايران برخوردار است. در حالي كه تعميق پيوندهاي ميان شيعيان ايران و عراق همواره يكي از نگراني‌هاي رقباي منطقه‌اي ايران و البته دولت‌هاي متفاوت در ايالات متحده بوده و در اين زمينه سرمايه‌گذاري‌هاي بسياري هم كرده‌اند، مهم‌ترين پرسش اين است كه تخريب اين رابطه به سود چه كسي يا كساني است. هرچند كه امسال به دليل شيوع ويروس كرونا رفت و آمد زائران ايراني و عراقي محدود شده اما مناسك مذهبي مانند تاسوعا و عاشورا و اربعين حسيني كه به جلوه‌اي از رابطه نزديك شيعيان دو كشور تبديل شده همواره مورد رصد كشورهاي مخالف رابطه تهران و بغداد بوده و به يكي از نگراني‌هاي آنها تبديل شده بود.
تلاش مقام‌هاي ايراني
براي جبران هزينه‌هاي يك يادداشت
پس از واكنش‌هاي منفي در داخل عراق به سخنان مدير مسوول كيهان، مقام‌هاي سياسي ايران براي مشخص كردن مرز ميان موضع‌گيري‌هاي رسانه‌اي و مواضع رسمي جمهوري اسلامي ايران وارد ميدان شدند. علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي پس از ديدار با وزير خارجه عراق بدون اشاره به اين موضوع در توييترش نوشت: «در ملاقات امروز با وزير خارجه عراق تاكيد شد كه حفظ ثبات و امنيت پايدار در اين كشور و حمايت از خواست و اراده مرجعيت، سياست دايمي و غيرقابل تغيير جمهوري اسلامي ايران است.» سعيد خطيب‌زاده سخنگوي وزارت خارجه نيز روز گذشته در پاسخ به سوالي در ارتباط با مطلب منتشرشده در كيهان در ارتباط با مواضع آيت‌الله سيستاني در ديدار اخيرشان با نماينده سازمان ملل در عراق خاطرنشان كرد: «آيت‌الله سيستاني نقش بي‌بديلي در عراق دارد و داراي جايگاه ويژهاي در بين شيعيان هستند.» وي ادامه داد:« موضع مطرح شده ربطي به اركان جمهوري اسلامي ايران ندارد، ما براي مرجعيت احترام ويژهاي قائل هستيم و طبيعي است كه تحمل نمي‌كنيم كه به جايگاه مرجعيت خدشه‌اي وارد و به اين جايگاه تخطي شود.» محمدجواد ظريف، وزير خارجه نيز در توييتي به زبان عربي نوشت: «آيت‌الله سيستاني، مرجع عاليقدر، دژ مستحكم عراق و ضامن امنيت منطقه و اندوخته‌اي براي تمام جهان اسلام به شمار مي‌رود. ايران از نقش ايشان در ايجاد امنيت و ثبات در عراق و حفظ حاكميت و يكپارچگي اين كشور و رهايي از نيروهاي اشغالگر و همچنين ساختن عراقي جديد بر اساس خواسته‌هاي ملت اين كشور تقدير مي‌كند.»