آتش جنگ آذربايجان و ارمنستان
مي‌تواند كل منطقه را فرا بگيرد
منطقه در انتظار جنگي بزرگ
واشنگتن ديگر تمايلي به مداخله و اظهارنظر
براي حل مناقشه قره باغ ندارد
مترجم: هديه عابدي
درگيري‌هاي اخير در منطقه نگورنو قره‌باغ در جنوب كوه‌هاي قفقاز كل منطقه را در آستانه جنگي تمام‌عيار قرار داده است. دعوا بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان، دو جمهوري شوروي سابق با اختلافات ارضي ديرينه است اما مشاركت روسيه، تركيه و ديگر كشورها در اين مناقشه باعث مي‌شود احتمال درگرفتن جنگي منطقه‌اي بالا برود.
يان برمر، رييس گروه اوراسيا و تحليلگر برجسته سياسي در مقاله‌اي در پايگاه خبري تحليلي «تايم» مي‌نويسد: اختلاف بر سر اراضي قره‌باغ از جايي شروع شد كه يك قدرت خارجي تصميم گرفت نقشه منطقه را آن طور كه دلش مي‌خواهد، تقسيم‌بندي كند. اين كار باعث شد تاريخ تغيير كند و آتش مناقشه‌اي ديرينه شعله‌ور شود. در دهه 1920 ميلادي، دو ايالت ارمنستان و آذربايجان تحت حاكميت مسكو درآمدند و به بخشي از اتحاد جماهير شوروي تبديل شدند. منطقه نگورنو قره‌باغ كه ناحيه‌اي كوهستاني به اندازه ايالت دلاور امريكاست، عمدتا ارمني‌نشين بود اما نقشه‌كشان شوروي آن را به جمهوري كمونيستي آذربايجان دادند. تا چند دهه شكايت ارامنه در خصوص وضعيت اين منطقه ناديده گرفته شد در نهايت در واپسين روزهاي حكومت شوروي، جنگي ميان دو طرف درگرفت. ده‌ها هزار تن كشته شده و بيش از يك ميليون نفر مجبور شدند خانه‌هاي‌شان را ترك كنند.
آتش‌بسي كه در سال 1994 با ميانجي‌گري روسيه برقرار شد، منطقه نگورنو قره‌باغ را به جمهوري آذربايجان داد اما ارامنه ساكن منطقه با حمايت دولت ايروان اكثر آذربايجاني‌ها را از قره‌باغ بيرون كرده و به عنوان يك جمهوري اعلام استقلال كردند. از آن زمان به بعد درگيري‌ها با شدت كمتر ادامه يافت. در سال 2016 خشونت به اوج خود رسيد و در جريان درگيري‌ها دست‌كم 200 تن كشته شدند. هيچ توافق صلحي وجود ندارد و هيچ چيز حل نشده است.
در سال‌هاي اخير دولت‌هاي ارمنستان و آذربايجان سيگنال‌هاي مثبتي ارسال كرده‌اند. رييس‌جمهور آذربايجان و نخست‌‌وزير ارمنستان در سال 2018 نخستين خط ارتباطي اضطراري ميان ارتش‌هاي دو كشور را راه‌اندازي كردند و مذاكرات بين دو طرف با ميانجي‌گري روسيه، فرانسه و امريكا در سال 2019 منجر به بيانيه مشتركي شد كه انتظار مي‌رفت، زمينه را براي يك توافق دوجانبه فراهم كند. اما فرصت از دست رفت و اوج گرفتن درگيري‌ها در تابستان امسال باعث شد مردم هر دو كشور خواستار مجازات طرف ديگر با استفاده از نيروي نظامي شوند. احتمالا هيچگاه نمي‌فهميم چه كسي تير اول را شليك كرد و اين درگيري‌هاي اخير را رقم زد اما تا كنون ده‌ها سرباز و چندين غيرنظامي كشته شده‌اند. ارمنستان و آذربايجان در كشورهاي خود حكومت نظامي اعلام كرده‌اند. بازيگران خارجي تلاش مي‌كنند آتش جنگ را خاموش كنند. آنتونيو گوترش، دبيركل سازمان ملل متحد خواستار برقراري آتش‌بس شده است.
از نظر شركاي خارجي درگير در جنگ قره‌باغ، وضعيت منطقه بسيار پيچيده است. رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه از هر فرصتي براي افزايش محبوبيت خود و انحراف افكار عمومي از وضعيت نامساعد اقتصادي كشورش استفاده مي‌كند. به همين دليل است كه از زمان آغاز دور جديد درگيري‌ها به شدت از مسلمانان ترك‌زبان آذربايجان حمايت كرده است. در حالي كه ديگر كشورها خواستار مذاكره ميان دو طرف شده‌اند، اردوغان اصرار دارد كه «آذربايجان بايد كنترل امور را در دستان خود بگيرد» تا به «اشغال» منطقه مورد مناقشه از سوي ارمنستان پايان دهد. روسيه در دوران رياست‌جمهوري ولاديمير پوتين همواره روابط خوبي با باكو داشته است و به هر دو كشور سلاح فروخته اما مسكو در ارمنستان پايگاه نظامي دارد و بر اساس پيماني كه با ايروان بسته است در صورت بروز جنگ بايد از ارمني‌ها دفاع كند. اين بدان معناست كه درست مثل جنگ داخلي سوريه و ليبي در اينجا نيز روسيه و تركيه كه عضوي از پيمان آتلانتيك شمالي(ناتو) است، منافع‌شان در تضاد با يكديگر است.
ايران كه با هر دو كشور آذربايجان و ارمنستان مرز مشترك دارد، پيشنهاد ميانجي‌گري داده است. مهاجرين ارمني‌تبار ساكن فرانسه و امريكا از سران اين دو كشور خواسته‌اند باكو و ايروان را پاي ميز مذاكره بياورند. چيزي كه باعث مي‌شود توقف فوري درگيري‌ها بيش از پيش ضرورت پيدا كند اين نكته است كه منطقه قره‌باغ محل عبور لوله‌هاي انتقال نفت و گاز از درياي خزر به بازارهاي بين‌المللي محسوب مي‌شود.
اگر درگيري‌هاي جاري منجر به يك جنگ تمام‌عيار شود، خسارات آن ممكن است بسيار بيشتر از دهه 1990 باشد. جنگ جديد با استفاده از تسليحات سنگين قرن بيست ويكم كه از سوي تركيه و روسيه تامين مي‌شوند بسيار مخرب‌تر خواهد بود. اردوغان وعده مشاركت بيشتر كشورش در جنگ را داده است. بيش از 100 هزار غيرنظامي در ميان آتش دو طرف گير افتاده‌اند. اروپا و امريكا بار ديگر خواستار توقف جنگ مي‌شوند اما هر دو كشور در داخل با مشكلات بزرگ‌تري روبه‌رو هستند و مشغله‌هاي خودشان را دارند. اكنون مي‌توان به حرف ويليام فاكنر رسيد كه مي‌گفت «گذشته هيچ وقت نمي‌ميرد. حتي نمي‌توان گفت گذشته‌ها گذشته» به ويژه وقتي صاحبان قدرت دليلي براي زنده نگه داشتن آن داشته باشند.
اگر درگيري‌هاي جاري منجر به يك جنگ تمام‌عيار شود، خسارات آن ممكن است بسيار بيشتر از دهه 1990 باشد. جنگ جديد با استفاده از تسليحات سنگين قرن بيست‌ويكم كه از سوي تركيه و روسيه تامين مي‌شوند بسيار مخرب‌تر خواهد بود.