درباره دانشنامه جغرافياي جامع ايران
كاري سترگ در خشكسالي معرفت
كيانوش كياني هفت لنگ
جغرافيا را مي‌توان علم شناخت دقيق و همه‌جانبه محيط طبيعي و محيط انساني دانست. حغرافيا در زمره علوم كهن و اوليه‌اي است كه بشر با آن آشنا شد و از آن در جهت رفع مشكلات و بهبود زندگي خود و اطرافيان بهره گرفت. به عبارت ديگر بشر از دوران غارنشيني تاكنون همواره با محيط پيرامون خود در ارتباط متقابل بوده است و از جغرافيا براي شناخت و بهره‌گيري از مواهب طبيعي براي رفع مشكلات و نيازهاي مادي و معنوي‌اش بهره‌برداري كرده است.
به دليل تنوع طبيعي و انساني نجد ايران، عوامل جغرافيايي تأثير زيادي در اقتصاد و معيشت، تاريخ و تمدن، فرهنگ و رفتار ساكنان اين سرزمين داشته و اين خود در گذر زمان و طي سده‌ها زمينه‌ساز توجه انديشمندان و خلق آثار بي‌بديلي در زمينه شناخت اين خصوصيات تحت عناوين مختلف «مسالك و ممالك»، «صوره‌الأرض»، «هفت كشور»، «صورالأقاليم»، «البلدان» و مانند آن در قالب علم جغرافيا شده است.
جوامع انساني از گردش ماه و خورشيد و ستاره‌ها گرفته تا وزش بادهاي شمالي و جنوبي، شيب كوه‌ها و دره‌ها، ريزش برف و باران، جريان نهرها، رودها و قنات‌ها، رويش گياهان در مراتع و جنگل‌ها، گياهان دارويي و صنعتي، دامداري سنتي، دانش سنتي و بومي و ساير پديده‌هاي جغرافيايي بهره‌گيري كرده‌اند. بنابراين جغرافيا همواره در متن زندگي جوامع سنتي (به‌صورت جبرگرايي يا تسلط طبيعت بر انسان) و جوامع مدرن (به‌صورت امكان‌گرايي يا تسلط انسان بر طبيعت) حضور و تأثير گذاشته است.
امروزه نيز برنامه‌هاي توسعه در قالب برنامه‌هاي ميان‌مدت توسعه و آمايش سرزمين با آگاهي از وضعيت اقليم (براي كاشت، داشت و برداشت) و آبوهوا (براي پيش‌بيني از حوادث طبيعي) نظير: توفان، سيل، زلزله و آتش‌فشان و ساير منابع طبيعي تا موضوعات اجتماعي، از جمله پراكندگي فقر و غنا، كودكان كار، زنان خياباني، جرم و جنايت و صدها موضوع اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي در بستر مطالعات جغرافيايي امكان‌پذير است.
اين اشاره كوتاه به‌خوبي آشكار مي‌سازد كه شناختن و شناساندن حغرافياي ايران چقدر پر اهميت است و تدوين و انتشار اين اثر سترگ تا چه پايه براي مسوولان برنامه‌ريزي كشور دانشجويان رشته‌هاي علوم زمين و به‌ويژه جغرافيا و علاقه‌مندان به شناخت كشور عزيزمان ايران، مهم و آگاهي‌‌بخش است.
بايد در نظر داشت كه موقعيت، وسعت و حدود «ايران» در فلات ايران، جغرافياي تاريخي و جغرافياي فرهنگي ايران متغير است.آنچه در مجموعه ايران مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفته است، جغرافياي سياسي يا مرزهاي كنوني ايران امروز است.
در اين چارچوب، شناخت موقعيت، حدود و وسعت ايران و مناطق مختلف از جمله استان‌هاي آن، ساختار و اشكال ناهمواريها، اعم از شناسايي ويژگي‌هاي زمين‌شناختي، ازجمله آبرفت‌ها، بادرفت‌ها، خاك‌ها و سنگ‌هاي آتش‌فشاني، واريزه‌ها و روان‌سنگ‌ها، ناهمواريها (كوه‌ها، جلگه‌ها، زمين‌هاي پست ساحلي و بيابان‌ها)، شامل سلسلهكوههاي البرز، كوه‌هاي آذربايجان (ارسباران، سهند و سبلان)، كوه‌هاي تالش، كوه‌هاي شمال خراسان (آلاداغ و بينالود)، كوهستان سراسري زاگرس با جهت شمال‌غرب/جنوب شرق؛ شامل زاگرس شمالي، زاگرس مركزي و زاگرس جنوبي (زردكوه، سبزكوه، دنا، مونگشت، آسماري)، كوه‌هاي مركزي و كوه‌هاي شرقي ايران قابل توجه است.
همچنين شناسايي مناطق كم‌ارتفاع و پست ساحلي شمال و جنوب كشور و نيز شناخت آبوهوا در 3 سطح كلان، مياني و خرد، حوضه‌هاي آبريز (درياي خزر، درياي مكران (عمان) و خليج فارس، درياچه اروميه، حوضه مركزي و حوضه هامون و حوضه سرخس، ويژگي‌هاي پوشش گياهي، شامل منطقه جنگل‌هاي پهن برگ مرطوب شمال، منطقه جنگل‌هاي پهن برگ غرب، مناطق استپي و كوهستاني، منطقه خشك‌رودهاي كوهپايه‌اي، منطقه رودهاي بياياني، منطقه‌جنگل‌هاي ساحلي جنوبي، در كنار خصوصيات حيات‌وحش از جمله خزندگان و ماهيان ايران از اهميت ويژهاي برخوردار است.
افزون بر اينها، جغرافياي جمعيت ايران شامل توزيع و پراكندگي جمعيت، نسبت‌هاي سني و جنسي، اشتغال، مهاجرت‌ها و جنبه‌هاي مختلف جغرافياي اقتصادي (صنعت، معدن، تجارت، كشاورزي، دامداري، دامپروري و خدمات) برخي از موضوعات كلي جغرافيايي است كه از هر عنوان ده‌ها و صدها عنوان فرعي ديگر نيز مستفاد مي‌شود. اين عناوين مشتي است از مفهوم جديد جغرافيا و به ويژه جغرافياي كاربردي.
در اينجا تذكر اين نكته ضروري است هنوز هم كساني هستند كه جغرافيا را منحصرا به مطالعات محدود مي‌دانند و از پيشرفت‌هاي اين دانش به كلي بي‌خبرند! جامعه و نسل جوان ايران امروز مي‌داند كه مطالعه در جغرافياي فقر و غنا، مسائل زيست‌محيطي، نابرابري و بي‌عدالتي، جرم و جنايت، ولگردي و بيماري‌هاي واگيردار در جهان مي‌تواند به تعادل در روابط بين‌الملل بينجامد و از واژگون كردن كشتي جهاني كه همه در آن زندگي مي‌كنيم، جلو‌گيري كند.
اهميت مطالب برشمرده، موجب شد تا مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي و رييس بلندهمت و ايران‌دوست آن، مدت‌ها پيش دست به كار شد و با سرپرستي مجموعه جغرافياي جامع ايران با انتخاب سرويراستاري جغرافي‌دان و دانشمند، دكتر عباس سعيدي و همكاران پژوهشگر ايشان، دست به كاري سترگ زدند، آن هم در شرايط خشكسالي معرفت و حمايت بودجه‌اي از نهادهاي پژوهشي و فرهنگي از اين‌گونه مراكز در كشور.
اميدواريم كه در ويرايش چاپ‌هاي بعدي، اين مجموعه همچنان رو به كمال نهد و با موضوعات گسترده‌تر و فراگير و كاربردي و روزآمدكردن آمار و اطلاعات و انتشار نسخه ديجيتال و دسترس‌پذير كردن آن براي عموم مردم و علاقه‌مندان، گامي بلند را كه در خدمت به ايران عزيز برداشتهاند به پايان برسانند.
مشاور عالي و مدير بخش لُرشناسي
مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي