يادداشتي بر «جغرافياي جامع ايران»
تصويري از وجوه مختلف جغرافياي سرزميني ايران
احمد آرين‌نيا
انتشار كتاب جغرافياي جامع ايران توسط مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي در شرايطي كه سال‌هاست اين نهاد موثر علمي و فرهنگي ايران بحران مالي را تجربه مي‌كند اقدامي قابل ستايش و فوق‌العاده است. هرچند از سال‌هاي پيش مقالات اين كتاب نگارش يافته بود اما به‌سبب مشكلات مالي چاپ و انتشار آن متوقف شد. اين تاخير زماني به‌رغم وجود همه مشكلات، سرانجام با عنايت ويژه جناب آقاي كاظم موسوي‌بجنوردي، رياست محترم مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي با انتشار كتاب جغرافياي جامع ايران در تابستان 1399ش به پايان رسيد.پس از اين مقدمه كوتاه بايد اشاره كرد جغرافياي جامع ايران كتابي نوشكفته است و چنانچه مي‌دانيم تا تصورات ذهني نقاش با قلمويي ظريف بر بوم نلغزد، يا ايده خيالي معمار بر زمين جنبه عيني نيابد، همه‌چيز در تصور بدون نقص جلوه مي‌كند. با عينيت يافتن تصورات است كه مي‌توان به وجوه مختلف اثر خلق شده نگريست و معايب آن را يافت و به پرداخت آن مبادرت كرد. ويراست نخست جغرافياي جامع هم احتمالا بسان نقشِ بومِ نقاش و ساختمانِ ذهنِ معمار، كاستي‌هاي شكلي و محتوايي خواهد داشت كه در ويراست‌هاي بعدي به مدد پايش دوباره ويراست نخستين و زدودن آنها، قوام و انسجام بيشتري خواهد يافت.تلاش براي نگارش جغرافياي ايران به‌صورت جدي دست‌كم از دوره قاجار آغاز شد. يكي از اين تلاش‌ها تهيه كتاب كليات جغرافياي ايران توسط ميرزا رضاخان مهندس‌الملك معلم، ممتحن و مولف رياضيات و هيات نقشه‌كشي مدرسه دارالفنون در اواخر دوره قاجار بود. پس از دوره قاجار در سال‌هاي 1310 تا 1311ش مسعود كيهان معلم دارالمعلمين عالي، كتاب جغرافياي مفصل ايران را در 3 جلد نگاشت. اين كتاب 3 جلدي به‌رغمِ گذشت 90 سال از چاپ آن، همچنان از معتبرترين منابع جغرافيايي ايران است. در سال 1362ش هم كتاب ديگري به نام جغرافياي مفصل ايران توسط ربيع بديعي در 3 جلد(دو مجلد) چاپ شد. كتاب‌هاي ياد شده در سطرهاي بالا به‌رغمِ اعتبار و اهميت تاريخي برخي مطالبشان، عمدتا در چارچوب رويكرد سنتي علم جغرافيا تأليف شده‌اند. درحالي كه دانش جغرافيا در بيش از نيم سده اخير به‌طرز شگفت‌آوري در جهان و با تأخير بسيار در ايران دگرگون شده است. به‌اين‌ترتيب، از سال‌هاي پيش ضرورت نگارش كتابي درباره جغرافياي ايران با رويكرد نوين دانش جغرافيا احساس مي‌شد. كتاب جغرافياي جامع ايران نخستين كتاب تأليف شده جغرافيايي با رويكرد نوين قلمداد مي‌شود به‌ويژه آنكه مديريت علمي آن برعهده استاد عباس سعيدي از بنيانگذاران دانش جغرافياي جديد در ايران و واضع نظريات بديع در حوزه برنامه‌ريزي فضايي بوده است.يكي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي كتاب جغرافياي جامع ايران، ارايه تصوير وجوه مختلف وضع موجود جغرافياي سرزميني ايران در قالب رويكرد نوين فوق‌الذكر است. در اين تصوير اوضاع طبيعي، اجتماعي و اقتصادي كشور به‌صورت حوزه‌هاي اثرگذار بر يكديگر نمود يافته و اثرات متقابل هريك از آنها بر ديگري تفسير مي‌شود. ازاين رو، برخي مقالات كتاب جغرافياي جامع ايران مي‌تواند مرجع معتبري براي تدوين طرح‌هاي اجتماعي، اقتصادي و زيست‌محيطي در نهادهاي تصميم‌گير و سياست‌گذار باشد. همكاري گروهي و مشاركت 48 نويسنده و محقق از ديگر خصوصيات كتاب جغرافياي جامع ايران است به‌ويژه آنكه برخي از آنها در زمره برجسته‌ترين متخصصان و نظريه‌پردازان حوزه مطالعاتشان به شمار مي‌روند. شادروان محمدحسن گنجي، پدر علم هواشناسي ايران؛ شادروان مصطفي مومني، استاد برجسته دانشگاه شهيد بهشتي؛ شادروان مهدي طالب، جامعه‌شناس برجسته؛ شادروان اسكندر فيروز، موسس و رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست ايران؛ شادروان كامبيز بهرام سلطاني، بوم‌شناس كاردان؛ پروفسور اكارت اهلرس، ايران‌شناس و محقق بزرگ بين‌المللي؛ عباس سعيدي، استاد يگانه دانشگاه شهيد بهشتي؛ جواد صفي‌نژاد، محقق صاحب‌نظر؛ اسماعيل شهبازي، چهره ماندگار ترويج كشاورزي علمي‌كشور؛ پرويز پيران، جامعه‌شناس و نظريه‌پرداز؛ منصور قرباني، زمين‌شناس بزرگ و اسماعيل شيعه از شهرسازان نامدار ستون‌هاي استوار كتاب جغرافياي جامع ايران‌اند كه مقالات هريك از آنان موجب اعتبار هر نوشته‌اي خواهند بود. استاد عباس سعيدي، مدير علمي و سرويراستار كتاب جغرافياي جامع ايران، گوهر يگانه‌اي است كه همه اين محققان بزرگ را براي تدوين اين مجموعه همراه كرد. بدون ترديد همكاري اين محققان مرهون اعتبار علمي و مديريت نوآورانه استاد بود. يكي از وجوه متمايز استاد عباس سعيدي بهره‌مندي از قلم و زبان تخصصي دانش جغرافياست، مهارت و فني كه در ميان نويسندگان اين حوزه كمتر به چشم مي‌آيد. نگارنده اين سطور بنا بر ضرورت‌هاي شغلي بسياري از منابع قديم و جديد جغرافيايي را به تناوب تورق كرده است و بنا بر اين تجربه باور دارد كه ناب‌ترين زبان و قلم تخصصي دانش جغرافيا و برنامه‌ريزي فضايي زبان فارسي در نوشته‌هاي استاد عباس سعيدي قابل مشاهده است. بي‌ترديد پختگي و قوام قلم ايشان يگانه و بدون بديل و الگويي بي‌نظير براي دانشجويان و محققان دانش جغرافياست. به علاوه نظريات و افكار استاد ازجمله نظريه پويش ساختاري-كاركردي در ساحت علم جغرافيا باقي نمانده و با درنورديدن مرزهاي بين‌رشته‌اي، در ساير رشته‌هاي علمي مرتبط كاربست يافته است. چنين استادي را قدرداني پيوسته بايسته است و ازاين رو در آخر ضرورت تكريم مردان عالم و گنجينه‌هاي دانش را از حكيم سنايي شاهد مي‌آورم كه:
هر خسي از رنگ گفتاري بدين ره كي رسد/ درد بايد عمر سوز و مرد بايد گام زن/ سال‌ها بايد كه تا يك سنگ اصلي زآفتاب/ لعل گردد در بدخشان يا عقيق اندر يمن/ ماه‌ها بايد كه تا يك پنبه دانه زآب و خاك/ شاهدي را حله گردد يا شهيدي را كفن/ روزها بايد كه تا يك مشت پشم از پشت ميش/ زاهدي را خرقه گردد يا حماري را رسن/ عمرها بايد كه تا يك كودكي از روي طبع/ عالمي گردد نكو يا شاعري شيرين سخن/ قرن‌ها بايد كه تا از پشت آدم نطفه‌اي/ بوالوفاي كرد گردد يا شود ويس قرن/ .
دستيار سرويراستار
و ناظر اجرايي كتاب جغرافياي جامع ايران