جايگاه سياسي ايران

مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي كه از سال 1362 فعاليت خود را در تهران آغاز كرده است با همكاري صدها نفر از پژوهشگران و صاحبنظران ايراني و بين‌المللي با تدوين و انتشار آثار گرانسنگي همچون دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، دانشنامه ايران، دانشنامه فرهنگ مردم ايران، تاريخ جامع ايران، دانشنامه تهران بزرگ و... خدمات بزرگي به سرزمين كهن پارسي و ملت ايران داشته است. علاوه بر تدوين آثار علمي، كتابخانه و آرشيو اسنادي اين مركز مجموعه گرانبهايي است كه آثار علمي و فرهنگي مهمي را جمع‌آوري و از دسترس تاراج‌كنندگان سرمايه‌هاي معنوي اين مرز و بوم خارج كرده است. مهم‌تر اينكه وسع نظر، سعه‌صدر و نگاه بلند مديريت اين نهاد علمي باعث شده است كه طي اين سال‌ها مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي محلي براي آمد و شد اساتيد، پژوهشگران و پيشكسوتان علمي و فرهنگي كشور از سلايق مختلف باشد. استاد سيكاظم بجنوردي با همين رويكرد توانسته است با حداقل منابع مالي و با توكل به ذات حضرت حق و اتكاء به سرمايه‌هاي انساني اين آثار گرانسنگ را توليد و به جامعه و فرهنگ ايران بلكه بالاتر از آن به جهان اسلام هديه كند.
 اين مركز علمي از چند سال قبل با نظارت استاد بجنوردي و مديريت علمي استاد دكتر عباس سعيدي درصدد تدوين ويژگي‌هاي جغرافيايي ايران برآمد. هم‌اكنون اين مجموعه 5 ‌جلدي با همكاري 61 تن از پژوهشگران ايراني و بعضا خارجي با بيش از سه‌هزار صفحه در موضوعاتي چون ويژگي‌هاي محيط طبيعي ايران (جلد اول)، ويژگي‌هاي تاريخي، سياسي و جمعيت (جلد دوم)، تقسيمات كشوري (جلد سوم)، شيوه‌هاي زيستي و سكونتگاه‌هاي انساني (جلد چهارم)، شهرنشيني و اقتصاد (جلد پنجم) تدوين شد و اخيرا به زيور طبع نيز آراسته شد. مي‌توان گفت ويژگي‌هاي جغرافيايي ايران در اين مجموعه به خوبي بازتاب داده شده است. بي‌شك با انتشار اين اثر ارزشمند و ماندگار، برگ زرين ديگري بر كارنامه پيشين مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي علمي افزوده شده است.
در جلد دوم اين اثر 5‌جلدي كه مربوط به موضوعات تاريخي، سياسي و جمعيتي است؛ جايگاه سياسي ايران نيز با قلم نگارنده تبيين شده است. از نظر قلمرو جغرافيايي ايران با وسعتي معادل 11/1 درصدخشكي‌هاي جهان از جمله كشورهاي بزرگ در دنياي كنوني است. مضافا اينكه با برخورداري از يك درصد جمعيت جهان، توپوگرافي كم‌نظير و متاثر از آن تنوع اقليمي، گوناگوني قومي و فرهنگي همچنين در اختيار داشتن سرمايه انساني از پتانسيل‌هاي حايز اهميتي برخوردار است كه در اين نوشتار مورد واكاوي و تتبع قرار گرفته است.
دردنياي ديروز كه تحت عنوان دوره حاكميت گفتمان ژئواستراتژيك در نظام بين‌الملل (نظام دوقطبي) از آن ياد مي‌شود بر اساس نظريات قدرت دريايي ماهان، هارتلند مكيندر و ريملند اسپايكمن، موقعيت جغرافيايي ايران از يك ‌سو به دليل ارتباط و اتصال به آب‌هاي گرم جنوب در خليج فارس و درياي عمان در چارچوب نظريه قدرت دريايي و از طرف ديگر از طريق مرزهاي شمالي ايران با اتصال به خشكي اوراسيا در چارچوب نظريه هارتلند مكيندر و از آنجا كه قلمرو جغرافيايي ايران محل ارتباط و اتصال دو نظريه فوق و مآلا دو قدرت بري (شوروي سابق) و بحري (ايالات‌متحده امريكا) است در قالب نظريه ريملند اسپايمكن به بحث گذاشته شده است.
در دنياي امروز كه با فروپاشي قدرت بري و اهميت مضاعف توسعه اقتصادي در دوره گفتمان ژئواكونومي (نظام سلسله مراتبي كنوني) آغاز شده است، متاثر از نظريه جفري كمپ و هارتلند انرژي جهاني با توجه به اين موضوع كه حدود 60‌درصد ذخاير جهاني نفت در حوزه خليج فارس در جنوب و حوزه درياي خزر در شمال واقع شده است، سرزمين ايران به‌ لحاظ جغرافيايي در كانون و مركز اين هارتلند يا بيضي جهاني انرژي واقع شده است. نيكسون رييس‌جمهور وقت ايالات متحده امريكا در كتاب جنگ واقعي و صلح واقعي مي‌نويسد؛ نفت خون صنعت مدرن است و قلبي كه اين خون را در شريان‌هاي حياتي دنياي صنعتي پمپاژ مي‌كند خليج فارس است. ايران كنوني با  163 ميليارد بشكه نفت10 درصد ذخاير جهاني را در اختيار دارد و از اين نظر بعد از عربستان سعودي دومين جايگاه درحوزه خليج فارس را به خود اختصاص داده است. علاوه بر آن كفه بيضي ذخاير گازي جهاني هم در حوزه خليج فارس بسيار سنگين است و ايران با 3/18درصد ذخاير گازي شناخته شده در مقام اول ذخاير گازي جهان قرار دارد. بنابراين قرار گرفتن ايران در كانون هارتلند انرژي نفت و گاز و برخورداري از ذخاير بالا به جايگاه و وزن ژئوپوليتيكي ايران اهميت مضاعفي بخشيده است.
نتيجه آنكه چنانچه با وسع نظر جايگاه و موقعيت سياسي ايران در جهان امروز اعم از سرمايه‌هاي مادي و انساني به خوبي توسط تصميم‌سازان و تصميم‌گيرندگان حاكم مورد توجه واقع شود و اين سرمايه‌ها دستمايه‌اي براي رشد، پيشرفت و توسعه ايران قرار گيرد، اين كشور باستاني مي‌تواند بر چالش‌ها غلبه كرده و اعتلاي خود در زماني كمتر از يك دهه به چشم ببيند.
دانشيار علوم  سياسي دانشگاه  شهيد  بهشتي