آزاديخواهي زنان در بستر تاريخ ادبيات نمايشي

نمايشنامه تراژدي مريم به قلم اليزابت كري بريتانيايي اولين نمايشنامه مستقل و كاملي است كه توسط يك نويسنده انگليسي به نگارش در آمده؛ از اين رو مي‌توان آن را يكي از مهم‌ترين آثار ادبيات نمايشي جهان و انگلستان به شمار آورد. مانند ديگر زن مطرح قرن هفدهم آفرا بن، اليزابت كري و آثارش تا اواسط قرن بيستم به دليل قرار نداشتن در ادبيات با معيار مردمحور اروپا به ورطه فراموشي سپرده شد اما با قدرت گرفتن جريان‌هاي مبارزاتي زنان و تلاش محققان فمينيست به بازيابي هنرمندان و اديبان زن فراموش‌شده در طول تاريخ، آثار اين نمايشنامه‌نويس مورد توجه و مطالعه دوباره قرار گرفت.
وي در سال 1585 به دنيا آمد و خيلي زود در حالي كه فقط پانزده سال داشت با تعليم زبان‌هاي فرانسه و ايتاليايي نزد مايكل درايتون شاعر به ترجمه كتب مختلفي روي آورد كه كتاب «آينه جهان» اثر آبراهام اورتليوس اطلس‌شناس حاصل اولين برگردان اوست. او از كاتوليك‌هاي مذهبي و تعصبي به شمار مي‌رفت تا جايي‌كه وقتي در ايرلند و در سال 1626 چهره سياسي خود را با انديشه و ايدئولوژي مسيحي و كاتوليك عيان كرد موجبات خشم پادشاه انگلستان چارلز اول و همسرش سِر هِنري كري كه از اشراف زادگان بريتانيا بود را فراهم كرد و اين رويارويي زاويه‌دار قطع مستمري از جانب دولت را برايش به همراه داشت. البته در اين اثني زنان دربار چون كاترين وودويل (دوشس باكينگهام)، سوزان فيلدينگ (كنتس دِنبي) و مري بومونت (كنتس باكينگهام) به كمك او شتافتند اما مهم‌تر از اينها، توانايي‌اش در زبان فرانسه و ترجمه كتاب «پاسخ برجسته‌ترين كاردينال پرون» برايش دوستي با ملكه وقت انگلستان هنرييتا ماريا كه اصالتا فرانسوي بود را به ارمغان آورد، او ترجمه كتاب را به ملكه تقديم كرد.
مرگ همسرش در سال 1633 صرفا بروز تنها مشكلش نبود بلكه به خاطر تعليم فرامين ديني و مذهبي كاتوليك به فرزندانش باعث شد تا سلطنت حضانت فرزندانش را از او بگيرد و به عموي‌شان بسپرد اما در نهايت دختران اليزابت بين سال‌هاي 1638 و 1639 راهبه شدند. در نهايت او در سال 1639 در لندن درگذشت و ملكه هنرييتا ماريا مراسم خاكسپاري‌اش را به‌ صورت كاتوليك برگزار كرد.
او با فراز و نشيب‌هاي پيش رو هرگز از نوشتن دست برنداشت، مورخان معتقدند كري نمايشنامه تراژدي مريم را بين سال‌هاي 1603 تا 1612 يعني در محدوده هجده تا بيست و هفت سالگي نگاشته است. جالب است بدانيد كه در آن زمان شكسپير افسانه‌اي 38ساله بود.
نمايشنامه تراژدي مريم برگرفته از داستان زندگي و عشق هِرود پادشاه سرزمين يهوديه به مريم به نقل از تاريخ‌نويس يهودي فلاويوس جوزفوس در كتاب‌هاي عهد عتيق و جنگ‌هاي يهوديان است. كتاب جوزفوس اولين‌بار در سال 1602 توسط توماس لاج به انگليسي برگردان شد و اليزابت كري از اولين كساني بود كه به اين ترجمه دسترسي پيدا كرد و تحت‌تاثير دوران طلايي تئاتر انگلستان در اواخر دوره رنسانس قالب نمايشنامه را بهترين مديوم براي بازنويسي اين داستان يافت.
تاريخي كه مورخ يهودي در عهد عتيق و جنگ‌هاي يهوديان نقل مي‌كند بازه زماني سي ساله‌اي از ازدواج هرود و مريم در سال 35 قبل از ميلاد تا رابطه سالومه خواهر هرود و سيلنوس شاه عربي در سال 7 قبل از ميلاد را در برمي‌گيرد. كري بنا به اقتضاي فرم نمايشي و تحت‌تاثير ساختار ارسطويي منطبق با وحدت زمان - مكان و كنش- عمل، داستان خوانشي خود را كوتاه كرده و مهم‌تر از آن با قدرت دادن به صداي زنان در بافت امپرياليستي روم باستان با گرايشات ترومايي خود، به شكلي نو به رشته تحرير در آورد. همان‌گونه كه گروه همسرايان در ابتداي نمايشنامه به آن اشاره مي‌كنند قصه كري در «دو شش ساعت» اتفاق مي‌افتد. اين فشردگي زماني به دراماتيست اين اجازه را داده تا شخصيت‌هاي دو برهه تاريخي نزديك به هم را با در نظر گرفتن تم‌هاي دراماتيك مشترك در كنار يكديگر و در متن يك داستان مشترك قرار دهد، براي مثال: جدايي سالومه خواهر هرود و دوريس همسر اول وي از همسران‌شان، دليري و ضد زن بودن سيلنوس شاه عرب و كنستاباروس همسر سالومه، پاكدامني و تواضع مريم و گرافينا معشوقه فروراس. براي وحدت مكاني، تمام رويدادها در شهر يهوديه اتفاق مي‌افتد و براي وحدت عمل، تمام كنش‌ها حول محور مرگ هرود و نتايج راستي‌آزمايي اطرافيان شاه يهوديه رقم مي‌خورد.
شخصيت‌هاي مدور مريم و سالومه و قدرت آزاديخواهي آنان در اين متن نمايشي مانند خورشيدي روشن بر تمام اثر پرتو افكنده است تا جايي‌كه در بخش‌هايي از نمايش در پرده اول آنان بي‌پرده و در تقابل با مردان صحبت از آزادي زن و حق طلاق براي زنان جامعه مي‌كنند، به‌طور مثال در صحنه پنجم از پرده اول سالومه خطاب به سيلنوس مي‌گويد: من بهترين تدبير ممكن را انديشيده‌ام... در اين سرزمين حقي براي ما تعريف شده است؟... من نخستين‌بار به قانون (ده فرمان موسي) دست خواهم برد... و در ادامه نمايش حتي قدرت سياسي سالومه به تمامي مردان و زنان صحنه چربش مي‌يابد و از او كاريزمايي فوق تصور مي‌سازد تا وي در جايگاه اصلي‌تري نسبت به مريم همسر كه سوگلي پادشاه يهوديه است قرار گيرد.
متني در پنج پرده كه هر پرده مشتمل بر صحنه‌هاي متعدد است كه طول هر صحنه به‌صورت دو-دويي يا با موقعيت‌هاي كامپلكس سه نفره برگزار مي‌شود كه با تكنيك نمايشنامه‌نويسي ورود و خروج نفر در صحنه كه امروزه به تكنيك امريكايي شهره است منفردا صحنه با تك‌شخصيت‌هايي تنها مي‌شود تا با بيان مونولوگ‌هاي بلند كه همانا صداي ذهني نويسنده است به صدا در مي‌آيد.
در پايان هر پرده همسرايان ترجيح‌بندهاي نماديني از پرده را بازخواني مي‌كنند تا علاوه بر آغشته كردن طيف رنگ شاعرانگي و آموزه‌هاي اخلاق بر پيكره اثر، دياگرام و نقشه راهي براي خط سير داستان در ادامه مسير براي مخاطب باشند.
فاصله گرفتن متن كري در مقاطعي با واقعه اصلي كتاب عهد عتيق در بيان برخي واقعيات چون محاكمه عمومي مريم، به واسطه رعايت عرفي و ساختمان چينشي نمايشنامه براساس تعداد محدود شخصيت‌ها مبتني بر دو يا سه نفر در هر صحنه و همچنين دراماتيزه شدن، تخيل و قصه‌پردازي براي نمايشنامه حاصل است. شخصيت‌پردازي كاراكترها نيز بر همين رويه استوار شده است مانند آنكه سوهيموس مشاور هرود به نقل از جوزفوس غلامي حسابگر و فرصت‌طلب است اما در نمايشنامه به خدمتكاري مهربان و وفادار تبديل شده است. كم‌توجهي مورخ يهودي به زنان نيز باعث شده كري جهتي برعكس را در نويسندگي‌اش لحاظ كند مخصوصا شخصيت‌هاي زن نمايش، به‌طور مثال بازگشت دوريس به يهوديه و تقابلش با مريم يك آفرينش زيباي ادبي- تخيلي است كه در كنار قوام شخصيت مريم به معرفي و شخصيت‌پردازي دوريس نيز مي‌پردازد. چنين نمونه‌هايي در سه پرده اول نمايش فراوان به چشم مي‌خورد تا توسط اين سويه، زنان در نمايشنامه اليزابت كري به عمق شخصيتي و قدرت تاثيرگذاري بالايي دست يابند كه همانا نويسنده به صورت زيركانه الگوي معاصري براي زنان قرن هفدهم انگلستان و جهان به صورت سياسي برنامه‌ريزي و تدوين كند.
نمايش با بهره‌مندي از زباني آركاييك و ادبيات اشرافي خود را در اتمسفري از فضاي سلطنتي نگه داشته است و به‌طور اخص با زبان رايج و عمومي زمان خود فاصله دارد و اين فرم زباني از زندگينامه شخصي نويسنده و قرارگرفتن در طبقه حاكميت آن دوران نشأت مي‌گيرد، فاصله زباني كه بر خلاف متن كري در زبان ادبي و در صحنه عموم آن دوران كه توسط شكسپير، مارلو و جانسون ارايه شده به چشم نمي‌خورد لذا ترجمه فارسي آن توسط مترجمين نيز با رعايت فاصله‌گذاري زباني كري تلاش كرده تا به متن اصلي پايبند باشد و افزوده بر آن توضيحات پاورقي مفيد، خواننده را در مسير تاريخي داستان تبيين مي‌كند. دكتر اسماعيل نجار عضو هيات علمي دانشگاه تربيت مدرس و زينب اماني‌پور كه ترجمه نمايشنامه كابوس‌هاي كارلوس فوئنتس مكزيكي را در كارنامه خود دارد در برگردان اين اثر مهم تاريخي نقشي اساسي ايفا كرده‌اند تا مخاطب با ترجمه‌اي روان و به دور از گنگي در فهم جملات در بافت ديالوگ‌ها همراه باشد.
اين نمايشنامه در اواخر تابستان سال جاري توسط انتشارات مهرانديش به عموم علاقه‌مندان و خوانشگران حوزه ادبيات نمايشي عرضه شد.

نمايشنامه تراژدي مريم برگرفته از داستان زندگي و عشق هِرود پادشاه سرزمين يهوديه به مريم به نقل از تاريخ‌نويس يهودي فلاويوس جوزفوس در كتاب‌هاي عهد عتيق و جنگ‌هاي يهوديان است. كتاب جوزفوس اولين‌بار در سال 1602 توسط توماس لاج به انگليسي برگردان شد و اليزابت كري از اولين كساني بود كه به اين ترجمه دسترسي پيدا كرد و تحت‌تاثير دوران طلايي تئاتر انگلستان در اواخر دوره رنسانس قالب نمايشنامه را بهترين مديوم براي بازنويسي اين داستان يافت.