گزارش« اعتماد» از روند نامگذاري يك عنكبوت كه در استان كردستان كشف شد
«آتش»؛ نامي كه با مشاركت مردم انتخاب شد
فرناز حيدري| يك پژوهشگر ايراني با ايده‌اي نوآورانه تلاش كرده تا زمينه‌ساز افزايش مشاركت و دغدغه‌مندي عموم در راستاي شناخت و حفاظت از محيط زيست باشد. «عليرضا زماني» كه بسياري او را با نام مرد عنكبوتي ايران مي‌شناسند، به تازگي عنكبوت خوش نقش و نگاري را از خطه كردستان شناسايي و از عموم تقاضا كرده تا در نامگذاري علمي‌‌‌اش مشاركت كنند. در مرحله مقدماتي نامگذاري اين عنكبوت ۳۱۷ نفر شركت كرده و اسامي پيشنهادي خود را در فرم مخصوص سايت خبرگزاري گلوني ثبت كردند. پس از ارزيابي‌هاي اوليه، ۹ نام به مرحله نهايي رسيدند و سرانجام با مشاركت بيش از ۵۰۰ نفر يكي از اين نام‌ها به نامagrinus انتخاب شد. اين نخستين بار است كه نام علمي يك گونه جانوري در ايران با مشاركت عموم و با هدف آگاه‌سازي زيست محيطي انتخاب مي‌شود. البته اين نامگذاري واكنش‌هاي متعددي را هم در پي داشته است كه در اكثر موارد مثبت و در برخي موارد نيز منفي بوده است. به هر حال اين عنكبوت كوچك كه با احتساب پاها تنها حدود ۲ سانت طول دارد، بيش از ۵۰۰ نفر دوست‌دار طبيعت را به تكاپو انداخت تا گامي در راه شناخت يك گونه كوچك از كشورشان بردارند. اين ميزان مشاركت هر چقدر هم كه مقياس آن خرد باشد، بيانگر اين واقعيت است كه دغدغه‌مندي در حوزه محيط زيست را نبايد تنها به اخبار منفي گره زد.
آشنايي با اين عنكبوت خاص
عنكبوت مذكور متعلق به يك خانواده كوچك به نامEresidae بوده كه به صورت عمومي به نام عنكبوت‌هاي مخملي شناخته شده و در سطح جهاني هم حدود 100 گونه را شامل مي‌شود. اعضاي اين خانواده، علي‌الخصوص جنس نر آنها اغلب از نظر نقش و نگار زيبا هستند. جنس ماده در برخي عنكبوت‌هاي اين خانواده، يك ويژگي منحصربه‌فرد داشته و آن درجه بالايي از مراقبت مادري است؛ در اين عنكبوت‌ها، ماده عنكبوت بعد از تولد نوزادان از تخم اندام‌هاي داخلي‌اش را هضم كرده و آنها را قي مي‌كند تا بچه عنكبوت‌ها را تغذيه كند. عليرضا زماني، محقق مقطع دكتري واحد تنوع زيستي دانشگاه توركو فنلاند و كاشف اين گونه در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «نهايتا وقتي كه اندام‌هاي داخلي بدن مادر به كلي هضم شدند، جانور ماده با استفاده از سيگنال‌هايي بچه‌هاي خود را ترغيب به مادرخواري مي‌كند؛ اين رفتار يكي از شديدترين انواع مراقبت والديني در دنياي زنده است.» وي همچنين به ساير خصوصيات اين عنكبوت‌ها مي‌پردازد و مي‌گويد: «عنكبوت تازه كشف شده به جنسEresus تعلق داشته كه به واسطه رنگ‌بندي مشخص و جالب جنس نر اكثر گونه‌هاي آنها با نام عمومي عنكبوت‌هاي كفشدوزكي شناخته مي‌شوند؛ اين رنگ‌بندي احتمالا نوعي تقليد از كفش‌دوزك‌ها نيز مي‌باشد كه در طي تكامل براي دور كردن شكارچيان احتمالي در اين عنكبوت‌ها به وجود آمده است؛ در مقابل، جنس ماده كه جثه‌اي مشخصا بزرگ‌تر دارد، رنگ‌بندي يكنواخت‌تري داشته و به رنگ سياه يا خاكستري ديده مي‌شود. اين عنكبوت‌ها بخش عمده زندگي خود را در لانه‌هاي ابريشمي خود در زيرزمين، داخل حفرات يا ميان پوشش‌هاي گياهي گذرانده و تنها نرهاي آماده براي جفت‌گيري و بچه عنكبوت‌ها هستند كه لانه را ترك مي‌كنند.»
اهميت نوآوري در نامگذاري علمي
بسياري از محققان ايراني در نامگذاري علمي گونه‌هاي جديد از نام‌هايي عمومي و مربوط به نام ايران (مثلا Asaccus iranicus) يا سرزمين پارس
(مثلا Eumeces persicus) استفاده مي‌كنند اما عليرضا زماني كه مسوول هماهنگ‌كننده بانك اطلاعاتي ايران در پروژه موسوم به كاتالوگ عنكبوت‌هاي جهان واقع در موزه تاريخ طبيعي برن (سوييس) است و در مديريت بانك اطلاعاتي عنكبوت‌هاي ايران هم مشاركت دارد، در اين زمينه نوآوري‌هاي جالبي داشته كه البته به مذاق عده زيادي از محققان ايراني هم گويا خوش نيامده است. اين محقق جوان كه معتقد است مردم عادي هم مي‌توانند در نامگذاري علمي گونه‌ها مشاركت داشته باشند، توضيح مي‌دهد: «من به عنوان فردي كه در حوزه جانورشناسي فعاليت مي‌كند، هميشه اين دغدغه را داشته‌ام كه به نوعي مردم را با طبيعت آشتي دهم؛ مخصوصا كه حوزه كاري من زيستمنداني را شامل مي‌شود كه براي عموم جامعه جذابيت چنداني ندارند. يكي از ايده‌هاي من در اين راستا، نام‌گذاري‌هاي نسبتا متفاوت با عرفي بود كه به همراه همكارانم روي گونه‌هاي مختلف انجام داديم. اين كارهاي جديد باعث بهتر ديده شدن اين گروه از موجودات توسط افراد غيرمتخصص مي‌شود.» زماني در ادامه مي‌گويد: «يك ايده ديگر هم همين نامگذاري علمي و انتخاب نام گونه جديد توسط افراد علاقه‌مند است چرا كه معتقدم كليه زيستمندان در اين جغرافياي منحصربه‌فرد را بايد ميراثي ارزشمند تلقي كرد. خوشبختانه اين ايده هم با مشاركت دغدغه‌مندان و همكارانم در سايت گلوني به سرانجام خوبي رسيد.» او در پاسخ به اين سوال كه نامگذاري علمي چقدر اهميت دارد، مي‌گويد: «اين نام در اصل نامي ماندگار براي يك موجود زنده بوده و سهيم كردن مردم در اين جاودانگي باعث مي‌شود كه توجه آنها به اهميت اين موجودات جلب شود؛ اين به نوبه خود ارزشمند است چون مي‌تواند در حفظ آن گونه تاثيرگذار باشد. مجموعه قوانيني براي نامگذاري علمي گونه‌هاي زيستي تعريف شده كه در آن به عنوان مثال روش نامگذاري گونه گياهي با جانوري تا حدودي متفاوت است. افرادي كه در اين حوزه فعاليت مي‌كنند، معمولا يا صفت به خصوص آنگونه يا محل كشف آن و دامنه پراكنشش يا زيستگاهش يا حتي نام افراد شناخته‌شده را براي نامگذاري گونه مورد نظر انتخاب مي‌كنند. لازم به ذكر است كه نامگذاري يك گونه زيستي به نام يك فرد يكي از بالاترين افتخارات محسوب شده و فرق نمي‌كند كه اينگونه زيستي آهو باشد يا پروانه يا حتي يك باكتري چون نام‌هاي زيستي در دنياي علم براي آن گونه جاودانه هستند.»
وي در پاسخ به اين سوال كه آيا ثبت نام يك عنكبوت به نام يك هنرمند برجسته يا فرد برجسته، توهين تلقي مي‌شود يا خير، مي‌گويد: «اين ديدگاه كه عده‌اي دارند و معتقدند ثبت نام يك فرد برجسته به يك گونه جانوري توهين است، از اساس كاملا اشتباه است و برعكس افتخاري است كه به واسطه احترام صورت مي‌گيرد. من اصرار دارم كه اين كار را با ديد فرهنگ‌سازي صحيح براي حفاظت از طبيعت و زيستمندانش مدنظر قرار دهيم. نام‌گذاري‌هاي علمي به نوعي تركيب هنر و علم بوده و ما از طريق آن مي‌توانيم دنيا را با اين زيبايي‌ها آشنا كنيم. نام علمي بايد داستاني براي گفتن داشته باشد، به عنوان مثال داستان اين گونه عنكبوت در آينده اين خواهد بود كه جمعي از دغدغه‌مندان محيط زيست ايران گردهم آمدند و در نامگذاري‌اش مشاركت كردند.»
مروري بر نام‌هاي پيشنهادي
نويد ولي‌زاده، كارشناس ارشد آمار زيستي كه از طرف سايت گلوني در اين نامگذاري حضوري فعال داشته درباره پروسه كار به «اعتماد» مي‌گويد: «اين نامگذاري براي اولين بار در ايران اجرا شد كه هدف از اين كار مشاركت عموم مردم در مراحل نامگذاري يك گونه جديد بود تا از اين طريق بتوانيم دوستي و آشنايي بيشتري با محيط زيست ايجاد كنيم. انتخاب نام اين گونه از خطه كردستان با استفاده از نظرسنجي در دو مرحله انجام گرفت. ابتدا در مرحله اول فرمي تهيه شد كه بر روي سايت پايگاه خبري گلوني بارگذاري شد و به مدت ۱۳ روز در اختيار عموم قرار گرفت. ۳۱۷ نفر در اين نظرسنجي شركت كردند و نام‌هاي مدنظر خود را ثبت كردند. بر اساس داده‌هاي ثبت شده در مرحله اول ۴۳ درصد نام‌ها بر اساس رنگ اين گونه عنكبوت ثبت شده بود. پس از ارزيابي و امتيازبندي‌هاي انجام شده توسط داوران از ۳۱۷ نام ثبت شده، ٩ نام به تاييد نهايي رسيد كه اسامي آنها به اين شرح است:
١- agrinus: برگرفته از آگرين كه در زبان كردي به معني آتش است؛ اشاره به رنگ سرخ اين گونه.
٢- chiya: در كردي به معني كوه است. همچنين اشاره به نام انجمن محيط زيستي چيا و تلاش آنان در حفظ محيط زيست.
٣- ibnohanzabahi: به نام ابن حنزابه، يكي از قديمي‌ترين مجموعه داران خزندگان و حشرات در تاريخ جوامع اسلامي.
۴- jaljalokanus: برگرفته از جالجالُك كه در زبان كردي به معني عنكبوت است.
۵- kaklasuranus: تلفيقي از كاكله ميشان كه در زبان كردي به معناي عنكبوت است و سور به معناي قرمز.
۶- madjnooniani: به احترام استاد هنريك مجنونيان نويسنده مترجم و فعال محيط زيست.
٧- pazirikus: اشاره به قالي پازيريك، قديمي‌ترين فرش جهان از دوره هخامنشيان و شباهت طرح پشت اين عنكبوت با آن.
٨- shajarianorum: به افتخار و احترام محمدرضا شجريان موسيقي‌دان و خواننده سبك اصيل ايراني و فرزندش همايون.
٩- soranus: اشاره به زبان سوراني و سور كه در زبان كردي به معناي قرمز است.
ولي‌زاده در ادامه مي‌افزايد: «در مرحله دوم و پاياني ٩ نامي كه با نظر هيئت داوران انتخاب شدند، به مدت ۱۰ روز بر روي سايت گلوني به راي‌گيري گذاشته شد كه در پايان روز دهم نتايج اين راي‌گيري به اين شرح است: در مجموع ۵۳۹ نفر در در راي‌گيري نهايي شركت كردند و در نهايت agrinus با اختلاف و با كسب ٢٠٣ راي (٣٧.٧ درصد آراي كل) انتخاب شد. بعد از آن به ترتيب madjnooniani با ۶٨ راي (12.6 درصد)، jaljalokanus با ۶۶ راي (12.2 درصد)، pazirikus با ۶٠ راي (11.1 درصد)، soranus با ۵۵ راي (10.2 درصد)، chiya با ٣٢ رأي (5.9 درصد)، kaklasura nus با 32 راي (5.9 درصد)، shajarianorum با ٢٠ راي (٣.٧ درصد) و ibnohanzabahi با ٣ راي (0.6 درصد) در رديف‌هاي دوم تا نهم قرار گرفتند.»
ولي‌زاده همچنين مي‌گويد: «من معتقدم كه در روزگاري كه خبر از انقراض گونه‌ها مي‌شنويم، وجود اين عنكبوت و شوق انتخاب نام براي آن، اميدي براي زمين است.»
عليرضا زماني: اين عنكبوت‌ها بخش عمده زندگي خود را در لانه‌هاي ابريشمي خود در زيرزمين، داخل حفرات يا ميان پوشش‌هاي گياهي گذرانده و تنها نرهاي آماده براي جفت‌گيري و بچه عنكبوت‌ها هستند كه لانه را ترك مي‌كنند.
نويد ولي‌زاده: اين نامگذاري براي اولين بار در ايران اجرا شد كه هدف از اين كار مشاركت عموم مردم در مراحل نامگذاري يك گونه جديد بود تا از اين طريق بتوانيم دوستي و آشنايي بيشتري با محيط زيست ايجاد كنيم.