اروپا و امريكا خواهان مذاكره موشكي و منطقه‌اي؛ ايران شرط دارد
برجام زير تيغ زياده‌خواهي
محمدجوادظريف: امريكا و سه كشور اروپايي آماده نبودند تا رفتارهاي خطرناك خود در منطقه را كنار بگذارند
محمدحسين لطف‌الهي
45 روز ديگر موعد خروج دونالد ترامپ از كاخ سفيد فرا خواهد رسيد و با رفتن او پرونده سياست «فشار حداكثري» عليه ايران به بايگاني مي‌رود؛ نه به اين دليل كه با روي كار آمدن جو بايدن نگاه‌ها به ايران به عنوان يك تهديد عليه امريكا تغيير مي‌كند و روابطي دوستانه حاكم خواهد شد، به اين علت كه ساكنان جديد كاخ سفيد از ناكارآمدي اين سياست آگاهند و تلاش دارند با اتخاذ رويكردي متفاوت از بحران‌هاي به وجود آمده در حوزه سياست خارجي به ويژه مساله ايران عبور كنند. چشم‌انداز پيش‌رو اما همچنان مبهم است؛ از يك سو امريكا و اروپا كه در اجراي تعهدات خود ذيل توافق هسته‌اي ناكام با طرح خواسته‌هايي بسيار فراتر از برجام ايران را در موقعيت سختي قرار داده‌اند و از سوي ديگر دولت ايران بر اساس مصوبه مجلس شوراي اسلامي موظف شده است كه فعاليت‌هاي هسته‌اي خود را افزايش دهد و اجراي پروتكل الحاقي را متوقف كند. در اين شرايط اين نگراني وجود دارد كه زياده خواهي كشورهايي كه در اجراي برجام ناكام بودند، اين توافق را به طور كامل نابود كند.
اكونوميست در توصيف وضعيت فعلي نوشته است: «سياست فشار حداكثري دونالد ترامپ ضربه سختي به اقتصاد ايران وارد آورده اما دولت امريكا در دستيابي به هدفش يعني توافقي بهتر شكست خورده و ايران نيز به بمب هسته‌اي نزديك‌تر شده است. در اين شرايط اگرچه عمليات‌هاي خرابكارانه ممكن است برنامه هسته‌اي ايران را به تاخير بيندازد اما مذاكره نويد راه‌حلي پايدارتر را مي‌دهد.» اين نشريه به بايدن توصيه كرده است كه اولويت اصلي او بايد تمديد توافق اصلي و مفاد آن باشد: «اولويت اصلي رييس‌جمهور منتخب امريكا بايد تمديد توافقي باشد كه در دهه آينده منقضي مي‌شود. رهبران ايران گارد بازتري نسبت به اين پيشنهاد دارند و كمتر علاقه‌مندند كه مساله موشك‌ها به عنوان اصلي‌ترين ابزار بازدارندگي ايران موضوع مذاكره باشد. بايدن بايد تقاضا كند آنها پرتاب موشك‌هاي بالستيك و ارسال موشك به پروكسي‌هاي منطقه‌اي را كنار بگذارند و در مقابل تلاش كند از فشارهاي موجود بر اقتصاد ايران بكاهد و امتيازاتي نظير دسترسي به بازار دلار و همكاري هسته‌اي در حوزه غيرنظامي را به ايران پيشنهاد كند».
رييس‌جمهور منتخب امريكا پنجشنبه شب به وقت محلي به همراه معاون اول خود، كامالا هريس گفت‌وگويي اختصاصي با شبكه خبري سي‌ان‌ان داشت و طي اين مصاحبه بار ديگر به تشريح سياست دولت آينده امريكا در قبال ايران و همچنين مشكلاتي كه برخي تحولات اخير در اين رابطه ايجاد كرده‌اند پرداخت. جو بايدن در اين گفت‌وگو با اشاره به ترور شهيد فخري‌زاده كه به گفته منابع آگاه از درون دولت امريكا اقدامي از سوي سرويس اطلاعاتي اسراييل بوده، تصريح كرد كه «نمي‌تواند بگويد اين مساله تا چه اندازه رسيدن به توافق با تهران را پيچيده‌تر خواهد كرد». او كه نگران بود اقدامات اخير بتواند ديپلماسي مد نظر او را تحت تاثير قرار دهد به انتقاد از سياست‌هاي دونالد ترامپ در قبال مساله ايران پرداخت و خروج از توافق هسته‌اي در سال 2018 را يكي از اصلي‌ترين دلايل به وجود آمدن بحران كنوني توصيف كرد. بايدن گفت: «موضوع اصلي اين است كه ما نمي‌توانيم اجازه دهيم ايران به سلاح هسته‌اي دست پيدا كند. ترامپ از توافق هسته‌اي با ايران خارج شد تا به چيزي فراتر از آن دست پيدا كند اما ببينيد اكنون آنها چه كرده‌اند و چه نتيجه‌اي به دست آورده‌اند.» او افزود كه در نتيجه سياست‌هاي دولت ترامپ در قبال ايران «ميزان ذخاير هسته‌اي ايران به مراتب افزايش يافته و آنها به زماني كه مواد هسته‌اي كافي براي ساخت سلاح داشته باشند نزديك‌تر شده‌اند. از طرفي مساله موشك‌ها نيز هنوز حل نشده باقي مانده است.» جو بايدن كه سال‌ها در كميته سياست خارجي سنا حضور داشته و در دولت باراك اوباما به عنوان معاون اول نقش مهمي در سياست خارجي امريكا ايفا مي‌كرد، همچنين گفت كه مي‌داند شرايط پيش رو و حل اين مساله چقدر سخت خواهد بود. او تاكيد كرد: «ما مي‌دانيم كه به تنهايي قادر به عبور از اين شرايط نخواهيم بود و از همين رو است كه بايد در چارچوب يك گروه بزرگ با ايران وارد مذاكره شويم؛ ما مي‌خواهيم نه تنها با ايران كه با چين و روسيه نيز بر سر مسائل بسياري توافق كنيم».
در كنگره هم صداهايي متفاوت و جديد درباره سياست خارجي ايالات متحده در دولت آينده به گوش مي‌رسد. گرگوري ميكس، رييس جديد كميته سياست خارجي مجلس نمايندگان امريكا روز پنجشنبه با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه «بازگشت به توافق هسته‌اي» يكي از اولويت‌هاي او در منصب جديد خواهد بود. در اين بيانيه آمده كه بخش اعظم آن صحبت از «ضرورت تغيير» در سياست‌هايي است كه طي چهار سال گذشته از سوي دولت ترامپ دنبال مي‌شد، آمده است: «كميته سياست خارجي وظيفه نظارت بر يك تغيير تاريخي در سياست خارجي ايالات متحده را بر عهده خواهد داشت و در اين مسير تمام توان خود را به كار خواهد بست. ما نه تنها نياز به تعامل دوباره با جهاني داريم كه فقدان رهبري جهاني ايالات متحده را احساس كرده است، بلكه بايد در رويكردهاي سنتي سياست خارجي خود نيز تجديد نظر كنيم.» گرگوري ميكس در تشريح اين تغيير نوشته است كه «تغيير در سياست خارجي امريكا تنها به منزله بازگشت به رفتارهايي عادي و بر اساس عرف بين‌المللي نخواهد بود، بلكه بايد آن را گذار به سوي راهكاري جديد براي پيشبرد امور در نظر گرفت» كه بر اساس آن ايالات متحده به بخش‌هايي از جهان كه از نظر تاريخي ناديده گرفته شده‌اند توجه بيشتري خواهد داشت، اتحاد با كشورهاي اروپايي تقويت خواهد شد، امريكا از «دوستان همفكر» براي مقابله با چالش‌هايي كه پكن و مسكو در عرصه بين‌المللي به وجود آورده‌اند بهره خواهد جست. او در اين بيانيه تصريح كرده است: «براي پيوستن دوباره به برجام و سازمان جهاني بهداشت تلاش خواهيم كرد، اما لازم است كه ائتلاف‌هاي جديدي هم براي پرداختن به بحران موجوديتي تغييرات جوي و تهديدهاي نوظهور تشكيل دهيم.»
موضع اروپا؛ از همدردي تا فرصت‌طلبي
مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در شرايط فعلي از ضرورت «درك كردن شرايط ايران» مي‌گويد. جوزپ بورل روز پنجشنبه در گفت‌وگو با يورونيوز با اشاره به رخدادهاي اخير و به ويژه ترور شهيد فخري‌زاده، دانشمند هسته‌اي ايراني گفت: «كسي كه اين كار را كرده، هدفش تسهيل گفت‌وگو نبوده. قطعا كساني هستند كه منافع‌شان در برقرار نماندن اين توافق است، منافع خيلي‌ها در گرو آن است كه اين توافق پابرجا نماند. اروپا بسيار مشتاق بوده كه برجام دوام بياورد. من مي‌بايست اين توافق را زنده نگاه مي‌داشتم، توافقي كه كمي به‌خواب زمستاني رفته، اما نمرده است. حالا بايد ديد ايراني‌ها چه فكر مي‌كنند، چون حق دارند حس كنند كه به آنها خيانت شده، شايد نخواهند دوباره با همان كارت‌هاي قبلي بازي كنند. اما بايد منتظر بود.» صحبت‌هاي بورل اما همه واقعيت اروپا نيست. همزمان با تحولات اخير، كشورهاي اروپايي به تدريج از پوسته‌اي كه طي چهارسال رياست‌جمهوري ترامپ به دورشان كشيده بودند بيرون مي‌آيند. اروپا كه طي اين مدت با وجود ناكامي در اجراي تعهدات به ويژه در حوزه اقتصادي كوشيد تا دست‌كم از نقطه نظر سياسي در برابر برخي خواسته‌هاي نامشروع دولت امريكا بايستد و مانع از آن شود كه توافق برجام به طور كامل نابود شود، اكنون در آستانه روي كار آمدن دولت جديد در امريكا «بازگشت به برجام» را ناكافي توصيف كرده و از ضرورت وجود يك توافق جانبي با ايران سخن مي‌گويد. هايكو ماس، وزير خارجه آلمان به تازگي در گفت‌وگو با اشپيگل اعلام كرده است كه «شكلي از توافق هسته‌اي پلاس با ايران مورد نياز است.» به گفته او اروپا انتظار دارد ايران «سلاح هسته‌اي نداشته باشد، برنامه موشكي بالستيكي كه منطقه را تهديد كند نداشته باشد و نقش متفاوتي در منطقه ايفا كند.»
«كنار گذاشتن مباحث موشكي و منطقه‌اي ارفاق به ايران نبود»
صحبت‌هاي هايكو ماس، در حالي مطرح شد كه يك روز پيش از آن محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران در نشست گفت‌وگو‌هاي مديترانه‌اي سياست ايران در تعامل با اروپا و دولت بايدن را تشريح كرده بود. به گفته ظريف، امريكا به عنوان عضوي از سازمان ملل متحد بايد طبق اصل 25 منشور ملل متحد تعهدات خود را بر اساس قطعنامه 2231 شوراي امنيت كه خود عضو دايم آن است، اجرا كند و اين كشور در موقعيتي نيست كه بخواهد شرط بگذارد. وزير امور خارجه ايران همچنين اروپا را ناتوان در اجراي تعهدات دانست و تاكيد كرد كه اگر اروپا و امريكا حاضر باشند براي ديگر كشورهاي منطقه نيز شرايط برابري با ايران قائل شوند، آنگاه ايران نيز ابايي از مذاكرات موشكي و منطقه‌اي ندارد. محمدجواد ظريف گفت: «موشك و مسائل منطقه‌اي همين طور از دستور كار برجام كنار گذاشته نشدند. تصميم بر حذف اين موضوعات براي ارفاق به ايران نبود. بيشتر بدليل آن بود كه امريكا و سه كشور اروپايي آماده نبودند تا رفتارهاي خطرناك خود در منطقه را كنار بگذارند و لذا در دستور كار قرار نگرفت. نگاه كنيد به حجم فروش سلاح از طرف غرب به كشورهاي منطقه، حمايت آنها از كشتار مردم يمن، حمايت عملي شان از ضميمه كردن سرزمين‌هاي فلسطيني، سكوت و حمايت از اقدامات تروريستي اسراييل، ترور دانشمند برجسته ما و طيف ديگري از مسائل. غربي‌ها آماده توقف و كنار گذاشتن اين رفتارهاي خطرناك خود نيستند. وقتي امريكا و اروپا آماده شود فروش تسليحات، رفتارهاي ضد حقوق بشري، حمايت از تروريسم، ناديده گرفتن اقدامات اسراييل و عربستان سعودي در منطقه را كنار بگذارند، آنگاه مي‌توان در اين خصوص سخن گفت. وقتي هزينه تسليحاتي سعودي و امارات با ما برابر شد آماده گفت‌وگو هستيم. عربستان سالانه 76 ميليارد دلار هزينه خريد تسليحات دارد در حالي كه كل بودجه نظامي ايران 10 ميليارد دلار است. اول آنها بودجه‌شان را به ما برسانند بعد صحبت كنند.»