ظرفيت‌هاي ديپلماسي

پيامدهاي آتش‌بس مناقشه قره‌باغ منافع ملي ايرانيان را نيز تحت‌تاثير خود قرار داده است. حضور روساي جمهوري تركيه و جمهوري آذربايجان در رژه نيروهاي مسلح جمهوري آذربايجان با مشاركت سه هزار تن از نيروهاي ارتش تركيه در باكو پيام روشني به تهران ارسال كرد. اشاره صريح به نام مناطقي از تماميت سرزميني ايران در اين رژه آن هم به شكلي شعاري و نيز سخنان آقاي رجب طيب اردوغان رييس‌جمهوري تركيه درباره رودخانه ارس بازتاب بسيار گسترده‌اي در ايران داشت و موجب واكنش گروهي از مسوولان كشوري، بسياري از نخبگان و فعالين فضاي مجازي شد. اين اتفاقات بيش از هر چيز اهميت فعاليت‌هاي دستگاه ديپلماسي براي مديريت روابط ايران با برخي كشورهاي همسايه را نشان مي‌دهد. گزارش‌هاي تاريخي در گستره چند هزار ساله حاكي از روابط پرفراز و نشيب ايران با همسايه غربي است. دوره‌اي طولاني يونان، بعدها روم و بيزانس و پس آن از عثماني‌ها روابط پرفراز و فرودي با ايران تجربه كردند. بيشترين تنش‌هاي تاريخي ايرانيان در ميان همسايگان در دوره‌اي چند هزار ساله در مرزهاي غربي كشوري روي داده و جنگ‌ها و خون‌ريزي‌ها و صلح و ثبات به صورت مستمر بخشي از تاريخ سياسي روابط با همسايه غربي را ثبت كرده است. درنهايت با فروپاشي عثماني، دولت تركيه جديد رويكرد تازه‌اي در تعامل با ايران در پيش گرفت. اين تغيير رويكرد در ادامه راهبرد دو كشور در تعامل با يكديگر را، در قالب قرارداد تأمينيه و وداديه سال 1311 و نيز پيمان تاريخي سعدآباد امضا‌ شده در سال 1316 نمايان ساخت. پيمان سعدآباد اوج نزديكي و عقلانيت در روابط ميان ايران و تركيه بود كه   بنياني از اعتماد مبتني بر حسن همجواري ميان دو كشور را طراحي كرد. به شكلي كه بيش از 6 دهه روابط باثبات و كم‌تنش ميان ايران و تركيه را مي‌توان نتيجه معماري روابط در پيمان سعدآباد دانست. با شكل‌گيري دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه به رهبري آقاي رجب طيب اردوغان در سال 2003 سياست اعلامي تركيه بر راهبرد تنش صفر با همسايگان استوار شد و پس از آن گام‌هايي براي كاهش تنش با همسايگان از جمله يونان و ارمنستان برداشته شد. اما سياست تنش صفر با همسايگان ديري نپاييد. بهار عربي فرصتي بود تا تركيه به دخالت در كشورهاي منطقه ترغيب شود. دخالت تمام‌عيار در بحران ليبي، مصر، عراق و سپس سوريه موجب شد تا تركيه بيش از هر دوره ديگري در تاريخ معاصر درگير سياست تهاجمي و دخالت در امور داخلي كشورهاي همسايه و منطقه شود. تاسيس ده‌ها پايگاه نظامي در شمال عراق، اشغال بخشي از سرزمين سوريه، اعزام نيروي مسلح به قطر و ليبي و سومالي و در اين اواخر به قفقاز جنوبي نشان‌دهنده رويكرد تهاجمي‌تر دولت تركيه در منطقه در دوره اخير است. حتي تنش‌هاي اخير با يونان و فرانسه نيز از اين منظر قابل تحليل است. در ارتباط با ايران نيز در سال‌هاي گذشته دولت تركيه سياست متفاوتي در پيش گرفته است. برخي اقدامات مداخله‌جويانه تركيه از جمله استقبال و حمايت از حضور برخي جريان‌هاي تجزيه‌طلب و ارايه خدمات تداركاتي و لجستيكي به آنان در استانبول و آنكارا مبين اين سياست جديد تركيه درباره ايران است. استفاده از اين دسته از نيروهاي ضدايراني در فضاي رسانه‌اي تركيه نيز بعد ديگري از سياست‌هاي تركيه در اين حوزه را نشان مي‌دهد. همزمان با اين رويكرد، دولت تركيه در تلاش است تا روابط اقتصادي خود با ايران را البته به نفع اقتصاد تركيه حفظ كند. متاسفانه در هشت سال گذشته دستگاه سياست خارجي نسبت به توسعه مراودات و رفع برخي موانع تعميق مناسبات با كشورهاي همسايه و منطقه نتوانسته اقدامات اساسي و درخوري را به فرجام برساند. در شرايط فعلي و تحت‌تاثير سياست‌هاي منطقه‌اي و نيز روابط ايران با امريكا، روابط ايران با همسايگاني چون عربستان، بحرين، امارات و كويت به سردي نگران‌كننده‌اي گراييده است بي‌آنكه ابتكار عملي براي مديريت اين روابط صورت گيرد. درباره تركيه‌به‌رغم بنيان‌هاي تاريخي و سياسي و سوابق روابط نيز تلاش چنداني براي رفع گلايه‌ها و موانع پيش روي روابط برداشته نشده است و بدين سبب شاهد بروز رويدادهاي ناخوشايندي چون اتفاقات روزهاي اخير هستيم. برقراري تعامل انتقادي با طرف تركيه‌اي، با هدف طراحي افق‌هاي تازه در توسعه روابط با اين همسايه با اهميت، نيازمند استفاده از ظرفيت‌هاي تاريخي، فرهنگي و مطالعات كارشناسي شده با مشاركت نخبگان و انديشمندان و كارشناسان برجسته اين حوزه با ديدگاه‌هاي مختلف، توسط دستگاه سياست خارجي است. بي‌ترديد هر دو كشور در شرايط بحران‌زده امروز منطقه و جهان بيش از هر زمان ديگري نيازمند توسعه مناسبات در حوزه‌هاي مختلف هستند اين هدف البته براساس حسن همجواري و تاكيد بر تماميت سرزميني و عدم دخالت در مسائل داخلي دوطرف قابل پيگيري و تقويت است و البته اين مهم جز با توسعه ديپلماسي مبتني بر مطالعه و كارشناسي شده و صريح و انتقادي ميسر نيست. شايد از رهگذر چنين رويكرد ديپلماتيكي بتوان اميدوار بود با استفاده از تجربه پيمان سعد‌آباد به طراحي افقي تازه در روابط و طراحي پيمان تازه‌اي مطابق با شرايط جديد منطقه و جهان شد!