نقد يك پژوهشگر فعاليت‌هاي داوطلبانه و خيريه‌اي درباره عملكرد مالي «ان.جي.او» ها:
در فضايي تاريك و غيرشفاف قدم برمي‌داريم
گروه اجتماعي
در ايران اطلاعات دقيقي از وضعيت و كيفيت فعاليت مالي ان.جي.اوها در دسترس نيست و اين در حالي است كه «براساس پژوهش‌هاي بين‌المللي كه درباره ان.جي.اوها صورت گرفته تقريبا ۸۵درصد موسسات بين‌المللي در دنيا حتما حساب‌هاي دقيقي دارند و به عنوان يك المان خاص حسابرسي قانوني هم مي‌شوند و گزارش حسابرس قانوني دارند. اما تعداد بسيار محدودي از آنها هستند كه حاضرند صورت‌هاي مالي حسابرسي شده خود را بدون درخواست ديگران در معرض ديد ديگران قرار داده و آن را منتشر كنند. خيلي از سازمان‌هاي مردم‌نهاد زحمت و هزينه اين كار را مي‌پذيرند اما آن را منتشر نمي‌كنند.» بحث درباره عملكرد مالي ان.جي.اوها و شفافيت در عملكرد مالي آنها موضوع بحثي بود كه در آن فعالان اين عرصه به طرح موضوع پرداختند.
رضا درمان، مدرس، نويسنده و پژوهشگر حوزه سازمان‌هاي مردم‌نهاد، با طرح اين پرسش كه آيا تعداد مشخصي NGO يا سمن فعال در ايران وجود دارد؟ و شفافيت گردش مالي در اين سازمان‌هاي مردم‌نهاد چگونه رصد مي‌شود؟ به بررسي اين موضوع پرداخت و گفت: اينها ساده‌ترين سوالاتي است كه در حوزه شفافيت سازمان‌هاي مردم‌نهاد در سطح كلان بايد از خود بپرسيم. عدم پاسخ شفاف و معين نشان‌دهنده مسائل و مشكلاتي در حوزه ذكر شده است.
او در توضيح بحث خود به طرح سوال ديگري در همين زمينه پرداخت كه اساسا مگر سازمان‌هاي مردم‌نهاد نبايد داراي شفافيت باشند و گفته‌هاي خود را اين‌گونه ادامه داد: يكي از مهم‌ترين اصولي كه ما بايد رعايت كنيم، شفافيت در اين حوزه است. درست است كه سازمان‌هاي مردم‌نهاد عاري از خطا نيستند اما ما ملزم هستيم، به نوع منابعي كه دراختيار داريم، شفافيت را در سرفصل‌هاي گوناگون در سازمان خود رعايت كنيم.
رضا درمان در بخش ديگري از سخنان خود درباره شفافيت افزود: تمام سازمان‌هاي مردم‌نهاد چه از جنس خيريه و چه از جنس سازمان‌هاي ديگر همه، به دنبال شفافيت هستند اما كمتر سازمان‌هايي سراغ شفافيت و پذيرش ريسك آن هستند. واقعا چرا اين اتفاق رخ مي‌دهد؟ چرا ما برخلاف شعارهايي كه مي‌دهيم كمتر سراغ شفافيت مي‌رويم؟ در اينجا اين پرسش مطرح مي‌شود كه آيا سمن‌ها شفاف هستند؟ بايد بگويم نمي‌دانم شما بايد برداشت كنيد. خيلي به دنبال پاسخ اين سوال گشتم ولي شرمنده‌ام كه در ارتباط با سازمان‌هاي ايراني تحقيقي يافت نكردم.
درمان در بخش ديگري از اين بحث تاكيد كرد: دو پژوهش بين‌المللي پيدا كردم كه اين پژوهش‌ها روي نمونه‌هايي از سازمان‌هاي مردم‌نهاد در سطح بين‌المللي كار كرده‌اند. اعداد اين پژوهش كه خروجي آن به شمار مي‌آيد بسيار جالب هستند. طبق اين پژوهش تقريبا 85درصد موسسات بين‌المللي در دنيا حتما حساب‌هاي دقيقي دارند و به عنوان يك المان خاص حسابرسي قانوني هم مي‌شوند و گزارش حسابرس قانوني دارند. اما تعداد بسيار محدودي از آنها هستند كه حاضرند صورت‌هاي مالي حسابرسي شده خود را بدون درخواست ديگران در معرض ديد ديگران قرار داده و آن را منتشر كنند. خيلي از سازمان‌هاي مردم‌نهاد زحمت و هزينه اين كار را مي‌پذيرند اما آن را منتشر نمي‌كنند.
اين فعال ان.جي.اويي به نتايج پژوهشي اشاره كرد كه در آن بر موضوع شفاف شدن هزينه‌كرد درآمد نهادهاي مدني غيردولتي و خيريه‌ها تمركز داشت و افزود: طبق اين پژوهش ۳۵درصد از موسسات خيريه بابت موضوعاتي از مردم پول مي‌خواهند كه اساسا دستور كار امروزشان نيست. براساس اين گزارش حدود 35درصد NGOها هستند كه پولي را كه دريافت كرده صرف امور ديگري مي‌كنند و اين دو گروه، حدود 70درصد با يكديگر همپوشاني دارند. درواقع گروه بزرگي از NGOها هستند كه حتما بابت كاري كه مي‌كنند به مردم اطلاعات غلط مي‌دهند. اين پژوهشي است كه در اين باره انجام شده، اما واقعا چرا چنين سازمان‌هايي اين برخوردها را از خود نشان مي‌دهند؟
اين پژوهشگر فعاليت ان.جي.اوها به نقد وضعيت ايران پرداخت و گفت: ما اطلاعات دقيقي از NGOهاي ايراني نداريم اما مواردي هست كه براساس تجربه و مشاهده به دست آمده است. در اين تحقيق عنوان شده رفتارها و خواسته‌هاي غيرمنطقي كه خيرين از سازمان‌هاي مردم‌نهاد دارند معمولا باعث اين نوع رفتار مي‌شود. براي مثال، خيرين از سازماني مي‌خواهند كه كمترين ريسك را در كار خود يا پروژه‌اي خاص انجام دهند؛ اما اين موضوع در دنياي واقع حقيقت ندارد. خيرين از سازمان‌هاي مردم‌نهاد مي‌خواهند راندمان كاري‌شان در بالاترين حد ممكن باشد، يا اين توقع را دارند كه هميشه موفق باشيم. اينها از جمله عواملي هستند كه در برخي موارد سازمان‌هاي مردم‌نهاد به عدم صداقت دچار مي‌شوند.
يكي از اتفاقاتي كه پيرامون ما مي‌افتد و اين فرصت را براي سازمان‌هاي مردم‌نهاد به وجود آورده كه باعث بدنامي بسياري از سازمان‌هاي مردم‌نهاد مي‌شود، اين است كه قوانين و مقررات اصولي در دست نيست؛ نه در حوزه بازدارندگي و نه در حوزه تنبيه. سازمان‌هاي نظارتي نتوانسته‌اند مدل مشخص نظارت داشته باشند و آن را شكل دهند. خيلي از اوقات سازمان‌هاي مردم‌نهاد از اين شرايط استقبال مي‌كنند تا بتوانند خود را در مقابل دولت محافظت كنند. خيلي از اوقات مقرراتي كه در چارچوب آنها ارزيابي مي‌شويم متناسب فضاي فكري ما نيست.
درمان همچنين در بيان بررسي‌هاي خود در عرصه شفافيت ان.جي.اوها بيان كرد: خيلي از اوقات سازمان‌هاي مردم‌نهاد براي حفاظت از خود از قوانين ناقص دولت به سمت فضاي غير امن پيش مي‌روند. در فضايي كه قانون‌گريزي بخشي از عادات روزانه ما شده است، در هر سرفصلي كه درباره آن صحبت كنيم ايجاد يك فضاي پرابهام و استفاده از اين فضا براي ما امر غيرعادي نيست. اما حقيقت اين است كه ما در فضايي تاريك و غيرشفاف قدم برمي‌داريم. گاها در سازمان‌هاي مردم‌نهاد نه برمبناي تخصص كه براساس سليقه شخصي رفتار مي‌كنيم.
اين پژوهشگر عرصه فعاليت‌هاي ان.جي.اويي به نقد فعاليت‌هاي فعالان و داوطلبان در اين عرصه پرداخت و گفت: خيلي اوقات عدم بروز شفافيت ناشي از اين است كه خود ما رفتار‌هاي نادرست‌مان را بپوشانيم. اما يك قدم جلوتر برويم؛ حوزه‌هاي شفافيت در يك سازمان چه چيزهايي است؟ اول از همه شفافيت مالي به نوعي كه ساختار حسابداري ما شفاف باشد وفرآيند‌هاي مشخصي داشته باشيم. ما در ساختار حسابداري بايد بتوانيم عنوان كنيم كه چه اندازه پول جمع‌آوري و از سمت چه كساني جمع‌آوري شده است. زماني كه ما در سر فصل حسابداري و حسابرسي شفافيت لازم را به خرج ندهيم در اولين جايگاه با مميزي شدن مواجه مي‌شويم. حوزه دومي كه در ايجاد شفافيت بسيار پراهميت است، كيفيت پروژه‌ها و صداقت در پيام‌هايي است كه ما به مخاطبان‌مان اعلام مي‌كنيم. ما پروژه‌هايي را كه محل هزينه‌كرد هستند را اعلام مي‌كنيم ولي كمپين و روش درآمدزايي‌مان را اعلام نمي‌كنيم. ما در ارايه گزارشات‌مان به نوعي عمل مي‌كنيم كه اين كار چقدر خوب انجام شده است. قضاوت روي گزارشات ما وجود دارد، كيفي صحبت مي‌كنيم و نه كمي. ما بايد اجازه دهيم كه فرصت تحليل و خواندن به مخاطب داده شود. به جاي تعريف و تمجيد از خود چگونگي كار انجام شده را توضيح دهيم. معمولا ما گزارشي از عملكرد كار نمي‌دهيم و تنها به گزارشي از نتيجه بسنده مي‌كنيم.
درمان در بخش ديگري از سخنان خود توضيح داد: ما در رابطه با كنترل‌هاي داخلي مسووليت‌پذيري موسسه‌مان هم بايد تمركز داشته باشيم. اين نيز حوزه‌اي است كه در سازمان‌هاي مردم‌نهاد بدان توجه مي‌شود. شايد كمتر به ذهن بيايد اما جزو موارد مهم است.
در اينجا اين سوال مطرح مي‌شود كه تعامل با نيرو‌هاي داوطلب‌مان به چه صورت است؟ در پاسخ بايد بگوييم فضايي كه در خيريه‌ها وجود دارد متاسفانه با فضاهاي انتفاعي بسيار متفاوت است. سازمان‌هاي انتفاعي به دفعات جلسه مي‌گذارند به دفعات پيرامون يك مساله صحبت مي‌كنند اما در سازمان‌هاي غيرانتفاعي و مردم‌نهاد به اين صورت نيست.
رضا درمان در جلسه‌اي اين سخنان را مطرح كرد كه انتشارات «نشرني» و موسسه خيريه دارالاكرام آن را برگزار كرده بودند. اين پژوهشگر فعاليت‌هاي داوطلبانه و خيريه در اين جلسه همچنين توضيح داد: خيرين مستندات، رفتار و تجربه يك سازمان را رصد و به نتيجه‌گيري مي‌رسند كه با آن سازمان كار بكنند يا كار نكنند. مرز اين كار كردن يا نكردن احساس وجود مفهومي تحت عنوان شفافيت است. اما اجازه دهيد چند جمله‌اي درباره الزام وجود شفافيت بگوييم، زماني كه ما بخواهيم شفافيت را در سازمان ايجاد كنيم بايد اعلام عمومي روش‌هاي حسابداري موسسه وجود داشته باشد و اين موضوع بايد در گزارش‌هاي سالانه به چشم بخورد. ما براي اينكه اطلاعات حسابداري را منتشر كنيم نياز به انتشار اعداد و ليست‌ها داريم. تك تك كمپين‌هاي درآمدزا بايد اعلام و به نظام‌هايي رجوع شود كه به ما هم مرتبط باشد و امكان دسترسي به اطلاعات به خيرين وجود داشته باشد. يك خيريه بايد چارچوب‌هاي اخلاقي خود را مشخص كند و اين تضمين را به مخاطب بدهد كه رازداري و حفظ اطلاعات خير از جمله روش‌هاي موسسه خيريه ماست.
درمان همچنين سخنان خود را با اين سوال كه سنجش شفافيت چگونه انجام مي‌شود؟ اين‌گونه ادامه داد: استاندارد‌هايي كه عملكرد سازمان‌هاي مردم‌نهاد را مورد بررسي قرار مي‌دهند به نوعي معيارهاي شفافيت را در سازمان‌ها نيز مورد بررسي قرار مي‌دهند. اين معيار‌ها در بررسي شرايط و وضعيت قانوني موسسه مورد بررسي قرار مي‌گيرد. عموما سازمان‌هاي بالادستي سعي مي‌كنند از نظام حسابداري يك سازمان مردم‌نهاد اطمينان حاصل كنند. موضوع كيفيت موسسه در يك سازمان مردم‌نهاد بسيار قابل اهميت است و برنامه‌ريزي سازماني حرف اول را در اين رابطه مي‌زند. اينها موضوعاتي است كه در رابطه با كيفيت سازمان شما مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. يك سازمان مردم‌نهاد در سطح اجتماعي يك وجهه اجتماعي از خود به‌جا مي‌گذارد و اگر به عنوان يك سازمان عام‌المنفعه معرفي شود، بسيار مهم است كه آمار و ارقام را دراختيار مخاطبان خود قرار دهد.
حدود 35درصد NGOها هستند كه پولي را كه دريافت مي‌كنند صرف امور ديگري مي‌كنند و اين دو گروه، حدود 70درصد با يكديگر همپوشاني دارند. درواقع گروه بزرگي از NGOها هستند كه حتما بابت كاري كه مي‌كنند به مردم اطلاعات غلط مي‌دهند. اين پژوهشي است كه در اين باره انجام شده، اما واقعا چرا چنين سازمان‌هايي اين برخوردها را از خود نشان مي‌دهند؟
ما اطلاعات دقيقي از NGOهاي ايراني نداريم اما مواردي هست كه براساس تجربه و مشاهده به دست آمده است. در اين تحقيق عنوان شده رفتارها و خواسته‌هاي غيرمنطقي كه خيرين از سازمان‌هاي مردم‌نهاد دارند معمولا باعث اين نوع رفتار مي‌شود