بلندترين شب سال

مهرداد بهار مي‌گفت شب يلدا از گذشته‌هاي دور و در باور ابتدايي‌ترين جوامع ساكن منطقه ما هميشه شب تولد خورشيد بود و نام آن هم در زبان سرياني «زايش» معني مي‌داد. اما آن را چله هم مي‌ناميدند كه به عدد 40 (40 شب اول زمستان) اشاره داشت و به نوعي اولين شب از سردترين شب‌هاي سال محسوب مي‌شد، چون سنتي متعلق به پيش از تاريخ است، نسبت دادن آن به هخامنشيان(و شاه بزرگ آن عصر، داريوش اول) يا حتي دوره مادها خطاست و ريشه‌هاي آن حداقل به چند قرن پيش از تشكيل دولت‌هاي بزرگ برمي‌گردد. 
البته داريوش اول هخامنشي اگر نه اولين كه احتمالا مهم‌ترين فرمانروايي بود كه به اين سنت رسميت داد و آن را به عنوان مناسبتي اعتقادي در تقويم شاهنشاهي ثبت كرد. از همان قديم مي‌دانستند كه اين شب، بلندترين شب سال است و از فردا دوباره روزها بلندتر و شب‌ها كوتاه‌تر مي‌شوند. 
آنان اين كوتاه‌تر شدن شب‌ها و بلندتر شدن روزها را نه روال عادي و هر ساله طبيعت كه در چارچوب نبرد خير و شر و تقابل تاريكي و روشني مي‌فهميدند و طلوع- يا در واقع تولد- خورشيد فردا را نشانه‌اي از پيروزي خير و روشني مي‌ديدند. 
مي‌دانستند كه سرما بعد از آن هم ادامه مي‌يابد و حتي شايد شديدتر مي‌شود اما خوشحال بودند از اينكه تاريكي سرانجام شكست خود و برتري روشنايي را پذيرفته است. از اين‌ رو چنانكه ابوريحان بيروني هم در كتاب معروفش، آثارالباقيه عن القرون الخاليه مي‌نويسد روز بعد از شب يلدا را «روز خور» (خور همان خورشيد است) مي‌خواندند و يكي از روزهاي مقدس خودشان تلقي مي‌كردند. تا مدت‌ها رسم بر اين بود كه عموم مردم در اين روز از كسب وكار عادي خودشان و هر نوع فعاليت اقتصادي پرهيز مي‌كردند و به نوعي آن را «روز حرام» مي‌دانستند. 
گويا نگران اين بودند كه در اين روز مهم و متبرك، خواه ناخواه گناهي ولو كوچك مرتكب شوند و به ساحت قدسي خورشيد- كه نور و خير و بركت از آن ناشي مي‌شد- بي‌احترامي كنند. حتي- دست‌كم در حرف- جنگ و نزاع فردي و گروهي هم ممنوع بود، هيچ مجرمي اعدام يا تنبيه نمي‌شد و كسي حيواني را شكار نمي‌كرد و نمي‌كشت.
به تدريج با تغيير نسل‌ها و تحولاتي كه در فرهنگ مردم روي داد در اين سنت هم تغييراتي ايجاد و تشريفاتي به آن اضافه شد.
اما اصل مناسبت از همه دگرگوني‌هاي بزرگ و كوچك از ظهور و سقوط حكومت‌ها و زيرورو شدن جوامع گذشت و در سراسر دوره باستان- شايد جز در سال‌هاي هجوم اسكندر مقدوني و دوران سلوكي كه پس از آن آمد- گرامي داشته شد و حتي در دوره اسلامي هم تداوم 
پيدا كرد. 
حكومت‌ها و امارت‌ها يكي بعد از ديگري آمدند و مدتي قدرت‌نمايي كردند و بعد هم كنار رفتند، طاهريان، صفاريان و سامانيان جاي خودشان را به غزنويان و سلجوقيان دادند اما سنت گرامي داشتن شب يلدا فراتر از اين جابه‌جايي‌ها حفظ شد و در عميق‌ترين لايه‌هاي فرهنگ مردم ما به حيات خودش ادامه داد.