بحران سوم در انتظار كشورهاي عرب حوزه خليج‌فارس
توافق مصنوعي ميان قطر و همسايگان
مترجم: هديه عابدي
نشست ماه جاري كشورهاي عرب حوزه خليج‌فارس كه در العلاي عربستان برگزار شد، به واقع تاريخي بود. عربستان، امارات، بحرين و مصر بالاخره به حصر قطر كه در 5 ژوئن 2017 آغاز شده بود، پايان دادند. در ازاي لغو حصر نيز قطر اعلام كرد اقدامات قضايي عليه اين كشورها را از دستور كار خارج مي‌كند. لغو حصر با شرايطي انجام شد كه كاملا به نفع قطر بود، چراكه اين كشور در نهايت به هيچ يك از 13 خواسته چهار كشور عربي تن نداد.
بيانيه پاياني نشست العلا بيشتر تعهد به آشتي ميان سعودي و قطر است تا آشتي ميان كشورهاي شوراي همكاري خليج‌فارس. از زمان آغاز مذاكرات ميان رياض و دوحه و در چند هفته گذشته، نشانه‌هايي وجود داشته كه مي گويد ابوظبي و منامه چندان تمايلي به كنار گذاشتن كينه خود از قطر ندارند. دوحه روز 9 دسامبر ادعا كرد جت‌هاي بحريني حريم هوايي قطر را نقض كرده‌اند و به همين دليل از بحرين به شوراي امنيت سازمان ملل شكايت كرده است؛ منامه اين ادعا را رد كرد. سه روز بعد قطري‌ها سه ملوان بحريني را در آب‌هاي قطر دستگير كردند. به نظر مي‌رسيد تماس بين دو كشور در نشست العلا تقريبا غيرممكن بوده، چراكه در نهايت آزادي ملوانان با وساطت عمان انجام شد. به علاوه، تنها دو هفته پس از آشتي، منامه اعلام كرد املاك يك عضو خاندان سلطنتي قطر (عموي امير قطر) در بحرين را ضبط مي‌كند.
كينه ميان قطر و امارات شايد حتي از اختلاف دوحه با بحرين و عربستان هم عميق‌تر باشد. بديهي است كه دوحه و ابوظبي همچنان جنگ‌هاي منطقه‌اي از جمله در يمن، سوريه، ليبي و شرق مديترانه را از زاويه‌هاي مختلفي مي‌بينند. به علاوه نقش ايران و تركيه در منطقه خليج‌فارس و خاورميانه بزرگ همچنان مانعي در برابر نزديكي دو كشور به يكديگر محسوب مي‌شود. مشخص است كه قطر و امارات به بن‌بست رسيده‌اند، چراكه هيچ تلاش ملموسي براي بازسازي كانال‌هاي ارتباطي ميان دو كشور يا ترميم آسيب‌هاي ناشي از حصر انجام نشده است. اين اختلاف ميان قطر و امارات بسيار بي‌سابقه بود، به ويژه از اين منظر كه هر دو از رسانه‌هاي مختلف براي تخريب ديگري استفاده كردند.
رسانه‌ها، مطبوعات و فعالان شبكه‌هاي اجتماعي امارات به اعضاي خانواده سلطنتي قطر حمله كرده‌اند. چه در جريان بحران سه و نيم ساله در شوراي همكاري خليج‌فارس و چه حتي پس از نشست العلا، جنگ اطلاعاتي ميان رسانه‌هاي اماراتي و قطري به شدت داغ بوده است. رسانه‌هاي امارات قطري‌ها را متهم به تامين مالي گروه‌هاي افراط‌گرا و رسانه‌هاي مورد حمايت قطر نيز به اقدامات نظامي امارات در شاخ آفريقا حمله مي‌كنند. سياست خارجي واگراي دو كشور و مداخله آنها در امور داخلي يكديگر باعث شده موانع جدي به وجود بيايد و اعتماد متقابل بيش از پيش از بين برود. همچنين در حالي كه مرز ميان عربستان و قطر باز شده و مردم و كالاها از آن عبور مي‌كنند، هنوز خبري از سفر اماراتي‌ها و قطري‌ها به كشور يكديگر ديده نمي‌شود.
آشتي مصنوعي باعث حل و فصل اختلافات
حل نشده نمي‌شود
با اينكه همه جا صحبت از آشتي ميان كشورهاي عرب حوزه خليج‌فارس است و خيلي‌ها آن را جشن گرفته‌اند، اما بايد پرسيد نشست العلا چقدر توانسته اوضاع منطقه خليج‌فارس را تغيير دهد. پايان حصر قطعا باعث ايجاد فرصت‌هاي جديد براي همكاري بيشتر ميان كشورهاي عضو شوراي همكاري در بازيابي اقتصادي پساكرونا، تنوع‌بخشي به اقتصاد، گردشگري و ديگر حوزه‌ها مي‌شود. با اين وجود هيچ كس نمي‌تواند انكار كند كه هنوز ريشه‌هاي اصلي تنش ميان پادشاهي‌هاي عرب در هر دو طرف منازعه حل نشده باقي مانده است. در نهايت، اين حصر تنها يك نشانه از اين اصطكاك‌ها بود، نه عامل و علت اصلي آن. بدون پرداختن به مشكلي كه منجر به آغاز اختلافات در سال 2017 شد، اين خطر وجود دارد كه در آينده منطقه خليج‌فارس وارد بحران سوم شود.
اگر بخواهيم كينه ميان كشورهاي حوزه خليج‌فارس را موشكافانه بررسي كنيم، بايد به سوالات و دغدغه‌هاي مهمي در خصوص آينده منطقه عرب‌نشين پاسخ دهيم. آيا كشورهاي عربي بايد در فضاي سياسي خود به احزاب اسلام‌گرا فرصت حضور بدهند؟ كشورهاي عرب حوزه خليج‌فارس به مراكز قدرت اسلام‌گرايي كه پس از بهار عربي ظهور كردند چگونه بايد نگاه كنند؟ رسانه‌هاي عرب بايد تا چه حد استقلال داشته باشند؟ به علاوه كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس در مورد مسائل حساسي مثل نقش تركيه و ايران در فضاي امنيتي خليج‌فارس با يكديگر اتفاق نظر ندارند. كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس بايد براي جلوگيري از بحران سوم، به اين مسائل رسيدگي كنند.
تغيير در قراردادهاي اجتماعي و تاثير آن
بر اصلاحات سياسي
مساله تحول در قراردادهاي اجتماعي ميان حاكمان كشورهاي حوزه خليج‌فارس و مردم عادي همچنان منبع تنش ميان پادشاهي‌هاي اين منطقه است. اين مساله به ويژه در مورد اصلاحات سياسي كه با شدت‌هاي مختلف در كشورهاي حوزه خليج‌فارس در حال انجام است، صدق مي‌كند. سال‌هاست كه اصلاحات سياسي به محلي براي اختلاف ميان عربستان و كشورهاي كوچك‌تر اين منطقه تبديل شده است، چراكه اين كشورها مايلند چنين اصلاحاتي را انجام دهند يا تاكنون برخي از آنها را اعمال كرده‌اند.
نظام سياسي نيمه دموكراتيك كويت همواره اعصاب مقامات سعودي را خرد كرده، چراكه رياض مي‌ترسد شهروندان سعودي نيز با مشاهده رويكرد حكمراني كويت، خواستار پايان دادن به پادشاهي مطلقه شوند و نظام كويت را بخواهند. موسسه بروكينگز اخيرا در مقاله‌اي نوشت حكومت عمان بايد ابتدا برخي قراردادهاي اجتماعي شبه‌رانتي خود با مردم را مورد بازنگري قرار دهد و اصلاحات سياسي را تا اندازه‌اي بپذيرد. البته عمان به دليل ثروت هيدروكربني كمتر خود نسبت به همسايگان، فشار كمتري را متحمل مي‌شود، اما همه كشورهاي پادشاهي حوزه خليج‌فارس بالاخره در آينده يك روز با اين معضل روبه‌رو خواهند شد.
پيش از حصر قطر در سال 2017، رهبر اين كشور اغلب از شتاب بخشيدن به كارزار اصلاحات سياسي دوحه كه در دهه 1990 آغاز شده بود، طفره مي‌رفت. بنابراين مقامات قطر در عمل از حصر اين كشور سود هم برده‌اند. دولت قطر اكنون با اعتماد به نفس و راحتي بيشتر به اصلاح سياست‌هاي خود مي‌پردازد و در اين راستا از نفوذ عربستان نيز خلاص شده است. از جمله اين اصلاحات مي‌توان به اصلاح قوانين اعطاي اقامت به خارجي‌ها، لغو نظام كفالت و حركت به سمت اعلام انتخابات شورا در نوامبر 2021 اشاره كرد. اكنون صرف نظر از نتيجه نشست العلا، استقبال قطر از آزادي‌هاي نسبي و گشايش هر چه بيشتر به خاري در چشم عربستان تبديل خواهد شد. اين عوامل به احتمال زياد در آينده باعث ادامه اختلافات ميان رياض و دوحه مي‌شود.
استفاده از رسانه به عنوان سلاح
و تاثير مخرب آن بر وحدت العلا
فضاي رسانه‌هاي متفاوت در 6 كشور عضو شوراي همكاري خليج‌فارس نيز مشكل ديگري است كه در روابط ميان اين كشورها وجود دارد. بلافاصله پس از نشست العلا، منامه بيانيه‌اي را صادر و در آن رسانه‌هاي دولتي قطر را به وارونه جلوه دادن واقعيت‌ها در خصوص يك مساله حقوق بشري در بحرين متهم كرد. هنوز خيلي زود است كه بخواهيم بگوييم آيا شبكه‌هاي مستقر در دوحه مثل الجزيره حاضر مي‌شوند مسائل حساس ديگر كشورهاي عضو شوراي عمكاري و مصر را كمتر پوشش دهند و با لحن بهتري در مورد آنها گزارش دهند يا خير. اما اگر اين كار را نكنند، آن وقت مي‌توان با اطمينان گفت رسانه‌هاي قطري قصد دارند به انتقاد از كشورهايي كه در ابتداي بحران براي آشتي با قطر خواستار تعطيلي الجزيره شده بودند، ادامه دهند.
به علاوه پوشش بي‌رحمانه مسائل قطر و اتهاماتي كه از سوي رسانه‌هاي مورد حمايت چهار كشور مطرح مي‌شد، تا مدت‌ها بر فضاي رسانه‌اي منطقه خليج‌فارس تاثير مخرب و ماندگاري خواهد داشت. در منطقه‌اي مثل خليج‌فارس كه دچار چنددستگي شديد است، ميزان استفاده كشورهاي تحريم‌گر از رسانه‌هاي خود به عنوان سلاحي براي تخريب اعتبار قطر در سطح منطقه و جهان تاثير درازمدتي بر فضاي رسانه‌اي مي‌گذارد. امضاي بيانيه العلا قرار نيست به صورت خودكار اين زخم‌ها را بهبود بخشد.
همچنين آسيبي كه اين بحران سه و نيم ساله بر مردم منطقه وارد كرده تا مدت‌ها بر روابط ميان اين كشورها فشار وارد مي‌كند. بر خلاف بحران نخست ميان كشورهاي حوزه خليج‌فارس در سال 2014، بحران دوم تاثير عميقي بر خانواده‌ها و افراد در سطح شهروند به شهروند گذاشت.
نظارت ناكافي بر عمل به تعهدات
مي‌تواند باعث ايجاد شك و شبهه شود
با اينكه نشست العلا در نهايت به حاكمان منطقه اين فرصت را مي‌دهد تا اختلافات خود را به شيوه‌اي ديپلماتيك و به دور از تقابل حل و فصل كنند، اما اختلاف ميان دو طرف عميق باقي مي‌ماند. يكي از نگراني‌هاي منطقي اين است كه در آينده مشخص شود بيانيه بيش از حد مبهم است و سازوكار لازم براي نظارت بر پايبندي كشورها به تعهدات خود را ندارد. يك خطر واقعي اين است كه توافق العلا به سرنوشت توافقي دچار شود كه كشورهاي عضو شوراي همكاري در سال 2014 در رياض امضا كردند. با توجه به اين عوامل اين احتمال وجود دارد كه بحران سومي در خليج‌فارس آغاز شود. احتمالا زماني اين اتفاق مي‌افتد كه در نتيجه سياست خارجي امريكا، شرايطي مشابه آنچه پس از سفر تاريخي ترامپ به رياض در اواسط 2017 ايجاد شده بود، به وجود بيايد.
در اين چارچوب، اين احتمال وجود دارد كه قطر و كشورهاي چهارگانه همچنان نسبت به يكديگر هوشيار و مشكوك بمانند. عربستان، بحرين، امارات و مصر در سال 2017 براي آشتي با قطر خواستار عمل كردن اين كشور به 13 شرط شده بودند، اما در جريان نشست العلا ديگر روي آن اصرار نكردند. با اين حال، اين شروط 13گانه اختلافات واقعي ميان چهار كشور و قطر محسوب مي‌شود. نشست العلا تغييري در اين اختلافات به وجود نياورده است. خلاصه اينكه با وجود برخي پيشرفت‌ها در آشتي ميان كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس در نشست العلا، مفهوم وحدت ميان اين كشورها همچنان مفهومي متوهمانه است.
منبع: انجمن بين‌المللي خليج‌فارس