اقتصاد سوريه بعد از سال‌ها جنگ در آستانه فروپاشي كامل قرار گرفته است
ده سالگي بحران شام
شهاب شهسواري
در تقويم مخالفان دولت سوريه، ديروز، دوشنبه، سالگرد آغاز جنبش اعتراضي در اين كشور بود كه به جنگ خانمان‌سوزي منجر شد كه ده‌ها هزار كشته و ميليون‌ها آواره تاكنون بر جا گذاشته و هنوز چشم‌اندازي روشن براي پايان آن وجود ندارد. جنگ درازمدت داخلي در سوريه در كنار دخالت‌هاي خارجي، تحريم‌ها، جهانگيري كرونا و سقوط ارزش پول ملي در لبنان باعث شده است كه ثروتمندترين شهرهاي سوريه نيز به تدريج وارد سخت‌ترين شرايط اقتصادي در طول يك دهه گذشته شوند. يك دهه پيش پانزدهم مارس 2011 شهروندان دمشق و شهرهاي استان درعا، در اعتراض به انتشار خبري در مورد بازداشت و شكنجه 15 دانش‌آموز دبيرستاني كه به دليل كشيدن نقاشي سياسي روي ديوارهاي مدرسه توسط نيروهاي امنيتي دستگير شده بودند به خيابان‌ها ريختند. اين اعتراضات كه در پي جنبش‌هاي مدني در مصر، تونس و ليبي در سوريه نيز با هدف سرنگوني نظام حاكم آغاز شده بود، در ماه‌هاي اوليه با عنوان «فاز مدني انقلاب سوريه» توصيف مي‌شود، دوراني كه هنوز مخالفان دولت سلاح در دست نگرفته بودند و جنگ داخلي در سوريه با دخالت نيروهاي مسلح دولت آغاز نشده بود. در بسياري از كشورهاي عربي كه نهضت‌هاي مردمي عليه حاكميت در سال‌هاي 2010 و 2011 آغاز شده بودند، تا پايان سال 2013 يا انقلابي‌ها مانند تونس موفق به سرنگوني ديكتاتور حاكم شده بودند، يا مانند مصر دولت انقلابي محصول پيروزي انقلاب با كودتا بركنار شد يا اينكه مانند بحرين، همه مخالفان با خشونت سركوب شدند. در اين ميان درگيري‌ها بعد از يك دهه هنوز در سه كشور يمن، ليبي و سوريه ادامه دارد، هر سه كشور با ادامه تنش‌ها ميان مخالفان و دولت حاكم گرفتار تجاوز خارجي و گروه‌هاي نيابتي شدند كه با تامين مالي و تسليحاتي از سوي برخي كشورهاي اروپايي و رژيم‌هاي ثروتمند عربي در منطقه، به آتش‌افروزي، تروريسم و تلاش براي آشوب مشغولند.
فروپاشي اقتصادي
در حالي كه تا يك هفته ديگر، يمني‌ها به ششمين سالگرد آغاز تجاوز نظامي عربستان سعودي و متحدانش مي‌رسند، در سوريه بحران ديروز ده ساله شد. آسوشيتدپرس، در گزارشي با عنوان «جمهوري صف‌ها» مي‌نويسد: «يك دهه جنگ ويراني سوريه را به شدت عميق‌تر كرده است. نزديك به نيم ميليون نفر تاكنون جان خود را از دست داده‌اند، نيمي از جمعيت 23 ميليون نفري پيش از جنگ سوريه اكنون درون و بيرون كشور آواره هستند، بزرگ‌ترين بي‌جايي جمعي در جهان از زمان جنگ جهاني دوم تاكنون و تقريبا همه زيرساخت‌هاي سوريه نابود شده است.» اين گزارش ادامه مي‌دهد كه دولت سوريه تا مدت‌ها توانسته بود وضعيت اقتصادي در مناطق تحت كنترل دولت را سر پا نگه دارد و تا حد زيادي در شهرهايي كه تحت كنترل دولت بودند، نسبت به مناطق جنگ‌زده تحت كنترل شورشيان، وضع اقتصادي بهتر بود. اما به نوشته آسوشيتدپرس «از سال گذشته با آغاز تحريم‌هاي شديد امريكا و فروپاشي مالي در لبنان كه مهم‌ترين نقطه اتصال دولت سوريه با جهان خارج بود، به سرعت وضع اقتصادي در نقاط تحت كنترل دولت هم سقوط كرد. علاوه بر همه مشكلات از آثار جنگ گرفته تا فساد حكومتي و تحريم‌هاي خارجي، در طول يك‌سال گذشته جهانگيري ويروس كرونا هم به مشكلات افزوده شده است.»
خبرنگار آسوشيتدپرس مي‌نويسد كه اين روزها در دمشق براي پر كردن يك باك بنزين صاحب خودرو دست‌كم بايد 5 ساعت در صفي بايستد كه تا كيلومترها آن سوتر از پمپ بنزين امتداد يافته است و خانواده‌ها بايد ساعت‌ها در صف نانوايي بايستند تا سهميه هر خانواده دو بسته نان روزانه‌شان را به قيمت دولتي دريافت كنند. به نوشته آسوشيتدپرس در طول يك‌سال گذشته قيمت مواد خوراكي در سوريه بيش از 230 درصد رشد كرده است و بسياري از كالاهاي اساسي ناياب شده‌اند. بسياري از خانواده‌ها ماه‌هاست كه به گوشت و ميوه دسترسي نداشته‌اند و در بازارهاي تر‌بار، معمولا خريداران فقط توانايي خريد يك دانه ميوه دارند. بر اساس اين گزارش كل دستمزد ماهانه يك كارمند دولت معادل 15 تا 20 دلار است كه به نزديك يك‌دهم همين رقم در سال گذشته كه حدود 170 دلار مي‌شد، رسيده است.
بازيگران خارجي
بعد از يك دهه جنگ و خونريزي، به‌رغم موفقيت دولت براي بازپس‌گيري بخش عمده‌اي از خاك سوريه از سلطه شورشيان و گروه‌هاي تروريستي همچون داعش و هيات تحرير شام، همچنان تسلط دولت مركزي به سراسر خاك سوريه بازنگشته است. در شمال دولت تركيه نظاميان خود را تا عمق خاك سوريه پيش برده است تا به گفته خود سپري در برابر نفوذ تروريست‌ها از خاك سوريه به تركيه ايجاد كند و نيروهاي شبه‌نظامي كرد را كه توسط امريكا حمايت مي‌شوند از مرزهاي خود دور نگه دارد. استان ادلب ميزبان بيش از دو ميليون نفر از اعضاي گروه‌هاي شورشي و هواداران و خانواده‌هاي‌شان است كه در طول يك دهه جنگ از مناطق آزاد شده توسط دولت به اين استان اعزام شده‌اند. بر اساس توافق ايران، تركيه و روسيه، دولت دمشق از حمله به اين استان براي تصرف مجدد آن و پايان دادن به حكومت شورشيان خودداري كرده و تركيه نيروهاي خود را با عنوان ضامن آتش‌بس درون اين استان مستقر كرده است. تركيه همزمان به تجهيز و تسليح گروه‌هاي شبه‌نظامي وابسته به خود در شمال و شمال غربي سوريه ادامه مي‌دهد. دولت اردوغان از روزهاي نخستين آغاز اعتراض‌ها در دمشق از مخالفان جدي بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه بود و هنوز هم تلاش مي‌كند با تسليح نيروهاي نيابتي در خاك سوريه، از هر فرصتي براي تضعيف بشار اسد استفاده كند.
شمال شرقي سوريه نيز در اختيار نيروهاي شبه‌نظامي كرد قرار دارد. گروه‌هاي شبه‌نظامي كه تحت لواي «نيروهاي دموكراتيك سوريه» شرق رودخانه فرات را تحت سلطه خود دارند، سال‌ها توسط دولت ايالات متحده امريكا تجهيز و تسليح شده‌اند. دولت امريكا ابتدا با ادعاي مبارزه با داعش در اين مناطق حاضر شد، اما دو سال پيش در پي دستور دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا براي عقب‌نشيني نظاميان امريكايي از خاك سوريه، اعلام شد كه ماموريت نيروهاي امريكايي در خاك سوريه تغيير كرده و وظيفه اصلي آنها «محافظت از منابع نفتي شرق سوريه و جلوگيري از رسيدن نفت به دولت مركزي» است. دولت جديد امريكا هنوز راهبرد مشخصي در مورد آينده حضور نيروهاي امريكايي در سوريه ارايه نكرده است. دمشق هم نيروهاي امريكايي و هم نيروهاي تركيه مستقر در خاك خود را نظاميان اشغالگر معرفي مي‌كند و خواستار خروج فوري آنها شده است. امريكايي‌ها علاوه بر شمال شرقي سوريه، در پايگاهي در جنوب شرقي اين كشور به نام تنف نيز حضور دارند. اين پايگاه در عمق بيابان‌هاي استان ديرالزور سوريه، در سه ضلعي محصور در مرزهاي سوريه با اردن و عراق، از منظر امريكايي‌ها با هدف مسدودسازي مسير دسترسي ايران از طريق خاك عراق به سوريه و لبنان ايجاد شده است.
بازيگر ديگري كه به صورت مستمر به تنش‌آفريني در سوريه در طول سال‌هاي اخير ادامه داده، رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين است كه علاوه بر اشغال بخشي از خاك سوريه در استان قنيطره، در طول دو سال گذشته به صورت مكرر با بهانه مبارزه با نفوذ ايران در سوريه به شهرها و مناطق تحت كنترل دولت مركزي حملات هوايي و موشكي انجام مي‌دهد.
بازيگر خارجي ديگر حاضر در سوريه، روسيه به عنوان اصلي‌ترين حامي نظامي و سياسي دولت بشار اسد است. روس‌ها دو پايگاه دايمي هوايي و دريايي در لاذقيه و حميميم ايجاد كرده‌اند و نيروهاي نظامي روسيه به صورت گسترده‌اي از عمليات ارتش سوريه براي مبارزه با شورشيان مسلح، تروريست‌ها و گروه‌هاي شبه‌نظامي حمايت مي‌كنند. گفته مي‌شود كه مسكو قصد دارد پايگاه نظامي جديدي در قلب سوريه و در شهر پالميرا (تدمر) كه روزگاري با پشتيباني گسترده نيروهاي روس از سلطه داعش آزاد شد، ايجاد كند. ايران بازيگر قدرتمند ديگري است كه سابقه دوستي چند دهه‌اي با دولت دمشق دارد. مخالفان دولت سوريه، دولت‌هاي غربي و اسراييل، ايران را اصلي‌ترين حامي اقدام‌هاي مسلحانه دولت مركزي سوريه عليه مخالفان معرفي مي‌كنند و همواره به ايران اتهام زده‌اند كه شبه‌نظامياني را در سوريه مستقر كرده است كه در اين كشور عليه مخالفان عمليات نظامي انجام مي‌دهند. ايران همواره اين اتهام را رد و حضور خود در سوريه را مستشاري و براي كمك به مبارزه با تروريسم و بازگشت ثبات به اين كشور جنگ‌زده توصيف كرده است.