گروه مدرسه «اعتماد» بررسي مي‌كند
ارزشيابي تحصيلي، امتحانات و نظام آموزشي ما
گروه مدرسه «اعتماد»| خرداد براي همه كساني كه تجربه نشستن بر نيمكت‌هاي كلاس درس را دارند يادآور روزهاي دلهره امتحان و كارنامه پايان سال تحصيلي است؛ دلهره‌اي كه در پايان يك ماراتن 9ماهه بايد دانش‌آموزان با دست پر و نمراتي كه مجوزارتقاي آنها به پايه بالاتري را مي‌دهد به نزد پدران و مادران خود بروند و ترس از اينكه مبادا موفق به اين عبور نشوند شب و روزهاي امتحان را به فصل سرد و سخت در آستانه تابستان گرم بدل مي‌كند.حال چند سالي است كه دست‌اندركاران نظام آموزشي تدابيري انديشيده‌اند تا اين‌روزها را هم براي دانش‌آموزان شيرين كنند هرچند كمتر دانش‌آموزي است كه از درس و مشق و كلاس و مدرسه دل‌خوشي داشته باشد و با فرياد و پس از زنگ پايان مدرسه را ترك نكند اما باز هم علي‌رغم مشكلات فراگير و عميق نظام آموزشي درابعاد مختلف چاره‌اي نداريم تا در حد توان به تبيين اين مسائل و ارايه راهكار بپردازيم تا شايد ذره‌اي از اين مشكلات كاسته شود.ارزشيابي تحصيلي و امتحانات يكي از موضوعات مهم در نظام آموزشي ما است، موضوعي كه شايد از منظر والدين بسيار ساده و سطحي نگريسته مي‌شود و آن را در روزهاي امتحان و برگه امتحان خلاصه مي‌كنند و تنها انتظارشان قبولي فرزندان‌شان است.
اما واقعيت امر اين است كه تحولات عميق و وسيعي در اين راستا به وجود آمده است؛ تحولاتي كه معلمان و مربيان با آن هنوز در بينش و روش هماهنگ نشده‌اند و والدين هم كه با آن خيلي بيگانه‌اند. هنوز ذهنيت‌هاي سنتي و كليشه‌اي موجب شده تا همچنان امتحان فصلي نگريسته شود و نمره و كارنامه و تجديدي و مردودي كليد واژه‌هاي والدين و مربيان و معلمان باشد. هرچند در سال‌هاي اخير تلاش شده است تحولي صورت گيرد.به همين دليل و همزمان با فصل خرداد بر آن شديم تا نگاهي به ابعاد اين موضوع بيندازيم و ارزشيابي تحصيلي يا امتحانات را از نگاه سنتي تا نگاه حرفه‌اي مورد توجه و بررسي قرار دهيم. اميدوارم صاحب‌نظران عميق‌تر و دقيق‌تر به اين مهم بپردازند و گامي در مسير ارتقاي كيفي آموزشي برداشته شود.
اهداف امتحان و ارزشيابي تحصيلي
شايد بتوان گفت مهم‌ترين دليل پراكندگي در روش‌ها درك متفاوت از اهداف است. دست‌اندركاران تعليم و تربيت به ويژه معلمان و اوليا نيازمند اين درك مشترك در زمينه امتحانات و ارزشيابي تحصيلي هستند كه شايد اهدافي را كه كارشناسان اين حوزه در نظر گرفته‌اند در اين راستا گره‌گشا باشد.
در بخشي از آيين‌نامه امتحانات آمده است: در آموزش ابتدايي و راهنمايي تحصيلي، ارزشيابي از فعاليت‌هاي آموزشي و پرورشي از وظايف معلمان است كه براي كارايي و اثربخشي مدارس و مشاركت فعال دانش‌آموزان در فرآيند ياددهي و يادگيري جهت نيل به هدف‌هاي زير انجام مي‌پذيرد:
1- ارزيابي مستمر پيشرفت تحصيلي و تربيتي دانش‌آموزان.
2- آگاه ساختن دانش‌آموزان از ميزان پيشرفت تحصيلي و تربيتي خود و نيز مطلع ساختن اولياي آنان از وضعيت تحصيلي فرزندان‌شان.
3- پرورش استعدادها و پرورش روحيه تلاش، ابتكار و رقابت‌هاي سالم در دانش‌آموزان.
4- حصول اطمينان از تحقق شرايط لازم براي ارتقاي دانش‌آموزان به پايه تحصيلي بالاتر.
5- به دست آوردن قسمتي از اطلاعات مورد نياز براي ارزشيابي از كيفيت و محتواي برنامه‌هاي آموزشي، روش‌ها و وسايل تدريس و كار مدارس.
6- تشخيص استعدادها و علايق دانش‌آموزان براي راهنمايي آنان در فعاليت‌هاي آينده.
آسيب‌هاي ارزشيابي سنتي
نام امتحان لرزه بر جان دانش‌آموزان مي‌انداخت. در شب امتحان خواب به چشم كمتر كسي مي‌رفت فرقي هم نمي‌كرد كه دانش‌آموز زرنگ باشي يا نه چراكه بايد انتظار معلم و پدر و مادر را تامين مي‌كردي؛ انتظاري كه نمره تعيين‌كننده آن بود. والديني كه به كمتر از20رضايت نمي‌دادند استرس فراواني را به فرزندان خود وارد مي‌ساختند وساير والدين هم كه از فرزندان خود مي‌خواستند نمرات بالاتري از امتحانات قبلي خود بگيرند و اين فضا از امتحان كابوسي ساخته بود كه شب‌ها وروزهاي امتحان را بر دانش‌آموزان تيره و تار كرده بود. حالا از آن نظام ارزشيابي سنتي سال‌ها گذشته و تغييرات زيادي در كم و كيف ارزشيابي تحصيلي ايجاد شده است؛ تغييراتي كه تلاش داشته از دو ويژگي نظام سنتي به دور باشد، رقابت ناسالم: يكي ازويژگي‌هاي نظام ارزشيابي سنتي رقابت بين دانش‌آموزان بوده كه اين رقابت تاثيرات منفي و مخربي را برجا مي‌گذاشت درحالي كه تنها رقابت قابل قبول، رقابت شخص با خودش است كه مي‌توان آن را رقابت سالم ناميد. رقابتي كه به عنوان رقابت ناسالم قلمداد مي‌شود، رقابت شخص با ديگري است كه متاسفانه در ذهن بعضي از معلمان و بسياري از والدين، كاري نيكو تصور مي‌شود كه اگر اين بحث را از ذهن خود نزدايند به بيراهه خواهند رفت و براي فرزندشان، پيامدي به جز يأس ونااميدي نخواهد داشت.
آموزش تهديدآميز، ايجاد اضطراب و نگراني، به رخ كشيدن شكست‌هاي تحصيلي، فدا شدن خلاقيت وايجاد نگرش منفي به درس و مدرسه از پيامدهاي رقابت ناسالم است.
حافظه مداري: يكي از آسيب‌هاي بارز ارزشيابي سنتي حافظه مداري است كه پيامدهايي از قبيل دانش‌محوري در آموزش، تصور ناصحيح در مورد ارزشيابي (نمره‌محوري) وتوجه به نتيجه پاياني به جاي فرآيند يادگيري و آموزشي را به دنبال دارد.
روش‌هاي سنجش پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان نيازمند تحول و دگرگوني
امروزه در بسياري از نظام‌هاي آموزشي، روش‌هاي سنجش پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان در حال تحول و دگرگوني است. آموزش و پرورش موفق، به صورت نهادي تعريف مي‌شود كه در يادگيرندگان مهارت‌هاي تفكر انتقادي، حل مساله و خلاقيت را مي‌پروراند. در قرن بيست و يكم دانش‌آموزان نه‌تنها بايد مهارت‌ها و دانش اساسي را بياموزند، بلكه همچنين لازم است كه از تفكر انتقادي، قدرت تجزيه و تحليل اطلاعات، خلاقيت و توانايي حل مساله برخوردار باشند. نسل آينده در دنيايي زندگي خواهد كرد كه به طرز تفكر پيچيده و دقيق‌تري نياز دارد تا بتواند خود را با شرايط همواره متحول زمان سازگار سازد. تربيت چنين نسلي مستلزم همگام ساختن اهداف، محتوا، روش‌ها و ارزشيابي آموزشي با تحولات سريع علمي، فني، اجتماعي، اقتصادي و سياسي در سطح جهان است. بنابراين در دنياي امروز، هدف تعليم و تربيت آن نيست كه دانش‌آموزان با حفظ كردن مطالب درسي و گذراندن امتحان كسب موفقيت كنند، بلكه هدف تعليم و تربيت آن است كه دانش‌آموزان بتوانند در جهان خارج از مدرسه مسائل واقعي زندگي به موفقيت دست يابند. دانش‌آموزان ما بايد به طور فزاينده به دانش‌ها، مهارت‌ها و نگرش‌هايي مجهز شوند كه بتوانند خود را با تحولات و تغييرات گيج‌كننده جامعه بشري در عرصه‌هاي مختلف هماهنگ سازند.
هدف ارزشيابي پيشرفت تحصيلي چيست؟
اصطلاح ارزشيابي پيشرفت تحصيلي را مي‌توان به سنجش عملكرد يادگيرندگان و مقايسه نتايج حاصل با هدف‌هاي آموزشي از پيش تعيين شده براي تصميم‌گيري در اين باره كه آيا فعاليت‌هاي آموزشي معلم و كوشش‌هاي يادگيري دانش‌آموزان به نتايج مطلوب انجاميده و به چه ميزاني بوده، تعريف كرد.
ارزشيابي پيشرفت تحصيلي به عنوان جزيي جدانشدني از فرآيند ياددهي- يادگيري محسوب مي‌شود و نقش واقعي آن تعيين ميزان دسترسي به اهداف، مشكلات و ضعف‌هاي فرآيند ياددهي – يادگيري و برنامه‌ريزي براي رفع آن است.
ارزشيابي پيشرفت تحصيلي هميشه ناظر بر هدف‌هاي آموزشي است به طور كلي دو اقدام اساسي در ارزشيابي پيشرفت تحصيلي ضروري است؛ نخست تعيين هدف‌هاي آموزشي و سپس سنجش اندازه‌گيري عملكرد يادگيرندگان.
ارزشيابي توصيفي چيست؟
ارزشيابي توصيفي، شكلي از ارزشيابي تحصيلي-تربيتي است كه در آن معلم با مشاركت فعال و دانش‌آموز و اولياي ايشان با استفاده از ابزارهاي مختلف به جمع آوري اطلاعات در زمينه تلاش‌ها، پيشرفت‌ها و موفقيت‌هاي دانش‌آموزان مي‌پردازد و با طبقه بندي تحليل و تفسير اطلاعات به آنها كمك مي‌كند تا بهتر ياد بگيرند و مشكلات يادگيري خود را به كمك اوليا و معلمان برطرف كنند.
هدف اصلي در ارزشيابي توصيفي بهبود شرايط يادگيري دانش‌آموزان با از بين بردن اضطراب‌هاي نامطلوب ناشي از برگزاري امتحانات و بازخورد‌هاي عددي است.
ويژگي‌هاي ارزشيابي توصيفي
1- در ارزشيابي توصيفي به جاي دادن نمره به دانش‌آموز از عبارت‌هاي كيفي مثل تلاش خوبي داشته‌اي، با تلاش به موفقيت رسيده‌اي، براي موفقيت بايد بيشتر تلاش كني، با انجام تمرين بيشتر مشكل شما برطرف مي‌شود و... استفاده شود.
2- ارزشيابي توصيفي به زمان خاص محدود نمي‌شود اين ارزشيابي در كل جريان يادگيري، در فعاليت‌هاي خارج از كلاس و در محيط زندگي جريان دارد.
3- تلاش و رشد كودكان همانند موفقيت آنان ارزشمند است و فقط به موفقيت‌ها امتياز داده نمي‌شود بلكه تلاش و پيشرفت نيز امتياز دارد.
4- همان‌گونه كه يادگيري دانش‌آموزان در حوزه‌هاي مختلف و سطوح متفاوت است، سنجش و ارزشيابي آن نيز بايد با استفاده از ابزارهايي باشد كه بتواند اين يادگيري‌ها را بسنجد. پوشه كار، آزمون‌ها , مشاهدات از جمله ابزارهايي است كه در ارزشيابي توصيفي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
5- در ارزشيابي توصيفي اصل بر ارتقاي دانش‌آموزان به پايه‌هاي بالاتر است مگر در موارد بسيار نادر و زماني كه دانش‌آموزان داراي ناتوانايي‌هاي ذهني باشند.
6- كارنامه دانش‌آموزان علاوه بر عملكرد درسي، عملكرد اجتماعي و عاطفي و جسماني-فيزيكي را منعكس مي‌كند.
محاسن ارزشيابي توصيفي
شناخت عميق‌تر و دقيق‌تر از دانش‌آموز، كاهش اضطراب نامطلوب و فعاليت‌هاي دانش‌آموز در كنار موفقيت، توجه به تلاش‌ها و فعاليت‌هاي دانش‌آموز در كنار موفقيت، به خدمت گرفتن ارزشيابي براي آموزش و يادگيري بهتر، مشاركت دانش‌آموز و والدين در ارزشيابي، حمايت از كودك و توجه به حقوق آن در كلاس و مدرسه، ايجاد فضاي محبت و همدلي بين دانش‌آموزان و شناسايي مشكلات يادگيري در زمان مناسب و تلاش براي رفع آن از مهم‌ترين مزاياي ارزشيابي توصيفي است.
معايب ارزشيابي كمي (نمره‌اي)
محدود شدن به ارزشيابي از دانش‌آموز و اطلاعات، اضطراب‌آور بودن نمره و امتحان، كم‌توجهي به تلاش‌ها و فعاليت‌ها و تاكيد بيش از حد بر موفقيت، تفكيك يادگيري از ارزشيابي، ايجاد فضاي رقابتي، البته ناسالم در بين دانش‌آموزان، كم‌توجهي ابعاد عاطفي و مهارتي، كم‌توجهي به ويژگي‌هاي سني، شرايط روحي كودك و عدم توجه به مشكلات يادگيري و توجه صرف به نمرات پاياني از معايب ارزشيابي غيرتوصيفي يا همان نمره‌محور است كه سنخيتي با فرآيند آموزشي ندارد.
موانع وراهكار‌هاي ارزشيابي مستمر
در ساختار ارزشيابي آموزشي
محمدعلي تصديقي، يكي از محققان حوزه آموزشي در تحقيقي كه انجام داده، مي‌نويسد: ارزشيابي مستمر كه با عناوين ديگري از قبيل ارزشيابي تكويني، ارزشيابي مرحله‌اي، ارزشيابي بازخورد، ارزشيابي فرآيند و نظاير آن مشابهت دارد، بخش جدايي‌ناپذيري از فرآيند ياددهي – يادگيري است كه منجر به بهبود ورفع مشكلات فرآيند مذكور مي‌شود. علاوه بر اين در افزايش كيفيت و اثر بخشي آموخته‌ها، كاهش اضطراب امتحاني، توجه به تفاوت‌هاي فردي و غير موثر است. ايشان با اشاره به ساختار نظام ارزشيابي آموزشي مي‌افزايد: ساختار ارزشيابي آموزشي به ويژه ارزشيابي مستمر در نظام آموزشي ايران با موانع و مشكلاتي روبه رو است. برخي از مهم‌ترين مشكلات آن عبارتند از فقدان فرهنگ ارزشيابي مستمر، اهميت دادن به ارزشيابي پاياني حجم زياد دروس و استاندارد نبودن جمعيت كلاس‌ها، كمبود امكانات و فضاي آموزشي، عدم تناسب تشكيلات و آيين‌نامه‌هاي ارزشيابي باشيوه‌هاي نوين ارزشيابي، فقدان دوره‌هاي آموزش ضمن خدمت در زمينه ارزشيابي، توجه به كميت و... ...
اين محقق سپس به راهكارهاي رفع اين مشكلات مي‌پردازد و مي‌نويسد: براي رفع مشكلات مذكور راهكارهايي ارايه شده كه با برنامه‌ريزي‌هاي كوتاه‌مدت و دراز مدت بستر تغيير و تحولي بنيادي را در نظام ارزشيابي مستمر ايجاد خواهد كرد. برخي از اين راهكارها عبارتند از ايجاد فرهنگ ارزشيابي و ارزشيابي مستمر در معلمان، كاهش اعتبار ارزشيابي پاياني، كاهش حجم دروس در برنامه‌ريزي درسي، رعايت استانداردهاي بين‌المللي در جمعيت كلاس‌ها، ايجاد امكانات و تسهيلات لازم براي برگزاري ارزشيابي مستمر، تغيير و تحول در ساختار، تشكيلات و آيين نامه‌هاي ارزشيابي آموزشي با تاكيد بر ارزشيابي مستمر، توجه جدي به آموزش‌هاي ضمن خدمت معلمان در زمينه ارزشيابي مستمر، توجه به كيفيت و اثر بخشي فرآيند ياددهي – يادگيري و... .
شيوه‌هاي ارزشيابي با دوره‌هاي چهارگانه آموزشي هماهنگ مي‌شود
در راهكار 2-19 سند تحول بنيادين آموزش و پرورش در خصوص ارزشيابي پيشرفت تحصيلي، بر سه شيوه ارزشيابي تصريح شده است؛ ارزشيابي‌هاي فرآيندمحور، نتيجه‌محور و تلفيقي كه پژوهشي در اين رابطه به سفارش شوراي عالي آموزش و پرورش در حال انجام است كه هنوز به پايان نرسيده و گزارش آن به زودي به شوراي عالي ارايه شده و متعاقب آن در مورد اعمال اين روش‌ها در دوره‌هاي تحصيلي اتخاذ تصميم خواهد شد.
عبدالرسول عمادي، رييس مركز سنجش وزارت آموزش و پرورش ضمن بيان اين مطلب گفت: تبيين و ايضاح هر يك از اين مفاهيم كه در پژوهش ياد شده به آن پرداخته شده مستلزم تصويب در مرجع ذي‌صلاح ياد است. هر يك از اين سه شيوه ارزشيابي مي‌تواند در يكي از ادوار چهارگانه نظام جديد آموزشي مورد تاكيد بيشتر يا كمتر باشد.
ايشان مي‌افزايد: بديهي است در شرايطي كه كودكان در پايه‌هاي اول دوره ابتدايي در حال تحصيلند، با توجه به روانشناسي رشد دانش‌آموزان در اين دوره، ارزشيابي پيشرفت تحصيلي آنها غالبا فرآيندمحور است و نمي‌توان بر نتيجه‌محوري به عنوان هدف ارزشيابي در اين دوره تاكيد زيادي داشت و هر چه از پايه‌هاي اوليه تحصيلي دورتر مي‌رويم ارزشيابي تلفيقي كه هم ناظر بر فرآيندهاي مورد نظر و هم نتيجه‌محور است پررنگ‌تر مي‌شود.
اين مقام مسوول در آموزش و پرورش تاكيد مي‌كند كه كارنامه تحصيلي دانش‌آموزان كه ناظر بر ارايه بازخورد عملكرد آموزشي و تربيتي آنهاست نيز گزارشي است از ماحصل دستاوردهاي دانش‌آموزان و معلمان در حوزه‌هاي ياددهي و يادگيري است كه اين كارنامه امروزه در دوره ابتدايي مطابق مصوبات شوراي عالي آموزش و پرورش، حالتي كيفي و توصيفي دارد و شايان توضيح است كه ارزشيابي‌اي كه برآيند نتايج حاصل از اندازه‌گيري عملكرد تحصيلي و تربيتي يادگيرندگان است، هرچه كيفي‌تر باشد ما را نسبت به صحت نتايج به دست آمده اطمينان بيشتري مي‌بخشد.
عمادي با اشاره به برداشت‌هاي اشتباه در مورد استفاده از نمره مي‌گويد: از جمله سوءتعبيرهايي كه در بحث ارزشيابي توصيفي اتفاق افتاده اين است كه تصور مي‌شود در ارزشيابي توصيفي جايي براي استفاده از مقياس‌هاي كمي نيست، در حالي كه ارزشيابي از ابزارهاي گوناگوني از جمله نمره به عنوان نتيجه اندازه‌گيري و نه بازخورد ارزشيابي بهره مي‌گيرد و اين نمرات در نهايت در بازخوردي كيفي حالتي توصيفي خواهند يافت و نتيجه همان چيزي است كه اكنون روال معمول نظام آموزشي كشور ما در ارزشيابي كيفي و توصيفي دوره ابتدايي است.
ارزشيابي دوره ابتدايي مطابق مصوبات موجود امري كيفي است، خوشبختانه با اصلاحاتي كه همكاران ما در معاونت آموزش ابتدايي در كارنامه دانش‌آموزان اين دوره به انجام رسانده‌اند، كيفيت ارايه بازخورد از طريق كارنامه تحصيلي دانش‌آموزان براي سال تحصيلي آينده از مطلوبيت بيشتري نيز برخوردار شده است.