پوتين، متهم به جنايت جنگي

شهاب شهسواري

عصر جمعه ديوان بين‌المللي كيفري با صدور بيانيه‌اي از صدور حكم جلب براي ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه و يكي از مقام‌هاي دولتش خبر داد. اين حكم بر اساس تصميم دادگاه براي رسيدگي به پرونده جابه‌جايي اجباري كودكان از يتيم‌خانه‌هاي اوكراين و اخراج اجباري كودكان صادر شده است. بر اساس بيانيه‌اي كه ديوان بين‌المللي كيفري صادر كرده است، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور و ماريا الكسيونا لوووا-بلووا، كميسيونر دفتر حقوق كودكان رياست‌جمهوري روسيه، براي پاسخگويي در مقابل اتهام جنايت جنگي بايد بازداشت شوند. اين دستور ديوان دادگستري كيفري به اين معني است كه ولاديمير پوتين در صورت قدم گذاشتن در خاك هر يك از ۱۲۳ كشوري كه عضو ديوان هستند، بايد بازداشت و تحويل ديوان در لاهه شود. در طول دو دهه‌اي كه از تشكيل ديوان بين‌المللي كيفري مي‌گذرد، اين سومين بار است كه ديوان حكم بازداشت رهبر يك كشور را در طول دوران خدمتش صادر مي‌كند. پيش از اين ديوان بين‌المللي كيفري حكم بازداشت عمر البشير، رييس‌جمهور وقت سودان و معمر قذافي، رهبر وقت ليبي را هم صادر كرده‌ بود. با اين حال به نظر مي‌رسد كه صدور اين حكم جلب، يكي از مهم‌ترين اقدام‌هاي ديوان در طول دو دهه گذشته باشد. 

ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين اين حكم را «يك تصميم تاريخي» توصيف كرده است و مي‌گويد: «از اين تصميم مسووليت‌پذيري تاريخي آغاز خواهد شد.» ديميتري پسكوف، سخنگوي كاخ كرملين در واكنش به اين حكم گفته است كه روسيه ديوان بين‌المللي كيفري را به رسميت نمي‌شناسد و تصميم‌هاي آن به لحاظ حقوقي بلااثر است. ديميتري مدودف، معاون شوراي امنيت روسيه و رييس‌جمهور پيشين اين حكم جلب را «دستمال توالت» توصيف كرده است. واسيلي نبنزيا، نماينده روسيه در سازمان ملل متحد گفته است: «روسيه اساسنامه رم را نپذيرفته است و در نتيجه ديوان بين‌المللي كيفري صلاحيت قضايي در خاك روسيه و در خصوص شهروندان روسيه ندارد. به همين دليل هر سندي از سوي اين نهاد صادر شود از نظر ما به لحاظ حقوقي بلااثر و پوچ است.»
كريم خان، دادستان ارشد ديوان بين‌المللي كيفري در مورد انگيزه‌هاي صدور اين حكم و كودكاني كه دولت روسيه متهم به مهاجرت اجباري آنهاست، مي‌گويد: «بسياري از اين كودكان بر اساس اتهامات در فدراسيون روسيه توسط خانواده‌هايي به فرزندي پذيرفته شده‌اند.» به گفته او بعد از آغاز جنگ، روسيه قوانين خود را تغيير داده است تا اين كودكان به سادگي توسط خانواده‌ها به فرزندي پذيرفته ‌شوند. كريم خان تاكيد كرده است: «بايد اطمينان حاصل كنيم كه افراد مسوول اتهام جنايات انتسابي محاكمه شوند و كودكان به خانواده‌ها و جوامع خود بازگردند، نمي‌توانيم اجازه دهيم با كودكان به گونه‌اي رفتار شود كه انگار غنيمت جنگي هستند.»
ماريا الكسيونا لوووا-بلووا، كميسيونر دفتر حقوق كودكان رياست‌جمهوري روسيه كه حكم جلب او به همراه ولاديمير پوتين صادر شده است ماه گذشته اعلام كرد كه يك كودك از شهر ماريوپول اوكراين را به فرزندي قبول كرده است. اين مقام روس به خبرگزاري ريانووستي روسيه گفته است: «خيلي خوب است كه جامعه جهاني اهميت اين كار ما را براي حمايت از كودكان در كشورمان فهميده است: اينكه ما اجازه نمي‌دهيم در ميدان جنگ بمانند، آنها را بيرون مي‌آوريم، در شرايط خوب قرار مي‌دهيم و آنها را با عشق و آدم‌هاي مهربان محاصره مي‌كنيم.» كريم خان، دادستان ارشد ديوان گفته است كه چندين فرآيند تحقيقات به هم پيوسته در مورد جنايات جنگي در جنگ اوكراين در حال انجام است. وي مي‌گويد: «اوكراين صحنه جنايتي است كه در آن طيف وسيع و پيچيده‌اي از اتهام‌هاي جنايت جنگي رخ مي‌دهد. قطعا در صورتي كه شواهد كافي به دست بياوريم از درخواست احكام جلب ديگر خودداري نخواهيم كرد.»
جيمز كلورلي، وزير خارجه بريتانيا با استقبال از حكم ديوان بين‌المللي كيفري با انتشار پيامي در توييتر نوشت: «اينها گام‌هايي است كه افرادي كه براي رژيم روسيه هستند مورد محاسبه قرار گيرند. كار براي تحقيقات در مورد جناياتي كه انجام شده است بايد ادامه پيدا كند.» جو بايدن در واكنش به حكم بازداشت ديوان بين‌المللي لاهه (ICC) به خبرنگاران گفت: تصميم دادگاه كيفري بين‌المللي موجه است و اين ديوان استدلال‌هاي بسيار قوي دارد. با اين حال تاكيد كرده است كه واشنگتن اين ديوان را به رسميت نمي‌شناسد.
 آندري يرماك، رييس دفتر رييس‌جمهور اوركاين مي‌گويد: «اين تازه آغاز راه است.» اوكراين در تحقيقات ديوان بين‌المللي كيفري در مورد پرونده ۱۶ هزار كودكي كه توسط روسيه با مهاجرت اجباري مواجه شده‌اند، همكاري كرده است. بر اساس گزارش‌ها اوكراين تاكنون توانسته است ۳۰۸ كودك را به كشور برگرداند.
كريم خان تحقيقات در مورد جنايات جنگي، جنايت عليه بشريت و نسل‌كشي احتمالي در جنگ اوكراين را نزديك به يك سال است كه آغاز كرده است. او تاكنون چهار بار به اوكراين سفر كرده و گفته است كه علاوه بر موضوع جنايت عليه كودكان در مورد حملات موشكي روسيه به زيرساخت‌هاي غيرنظامي هم تحقيق مي‌كند. بر اساس يك تحقيق كه به تازگي توسط دانشگاه ييل در امريكا انجام شده است، بيش از ۶۰۰۰ كودك اوكرايني توسط روسيه در مراكزي در شبه جزيره كريمه نگهداري مي‌شوند. اين گزارش دست‌كم ۴۳ اردوگاه و تاسيسات ديگر را شناسايي كرده است كه كودكان اوكرايني در آن نگهداري مي‌شوند و بخشي از «يك شبكه نظام‌مند وسيع» كه توسط مسكو اداره مي‌شود، هستند.
به‌‌رغم اينكه به لحاظ حيثيتي، حكم جلب براي ولاديمير پوتين مي‌تواند بسيار آسيب‌رسان باشد، اما بعيد است كه هرگز در دادگاه حاضر شود. روسيه اساسنامه رم را سال ۲۰۰۰ امضا كرده است، اما هرگز آن را در پارلمان تاييد نكرد تا رسما به عضو ديوان بين‌المللي كيفري تبديل شود و سال ۲۰۱۶ امضاي خود را از اساسنامه پس گرفت. اجراي حكم جلب به عملكرد ۱۲۳ عضو ديوان بستگي دارد. پيوتر هوفمانسكي، رييس ديوان بين‌المللي كيفري در بيانيه‌اي ويديويي گفته است: «ديوان بين‌المللي كيفري كار خود را به عنوان دادگاه انجام مي‌دهد. قضات حكم جلب صادر مي‌كنند، اما اجراي آن وابسته به همكاري‌هاي بين‌المللي است.» ديوان بين‌المللي كيفري اين اختيار را دارد كه عليه رهبران سياسي كه «جنگ‌هاي تهاجمي به راه مي‌اندازند» اعلام جرم كند، اما به اين دليل كه روسيه عضو اين ديوان نيست، استفاده از اين عنوان اتهامي امكان‌پذير نبود. علاوه بر اين مسكو مي‌تواند از حق وتوي خود در شوراي امنيت سازمان ملل متحد استفاده كند تا محدوديت‌هاي بيشتري براي ديوان ايجاد كند. با اين حال صدور اين حكم به تنهايي مي‌تواند باعث شود كه امكان سفر ولاديمير پوتين به كشورهاي ديگر محدود و رهبر روسيه در كشور خود منزوي شود. استيون رپ، سفير سيار امريكا در حوزه جنايات جنگي در دوره باراك اوباما مي‌گويد: «اين حكم باعث مي‌شود كه پوتين به يك فرد منفور تبديل شود. اگر سفر كند، خودش را در خطر بازداشت قرار مي‌دهد. اين حكم هيچ‌ وقت منقضي نمي‌شود و روسيه نمي‌تواند بدون همكاري با اين احكام از زير تحريم‌ها آزاد شود.»
ديميتري پسكوف، سخنگوي كرملين مي‌گويد: «اقدام ديوان غيرقابل قبول و ظالمانه است.» او در پاسخ به اين سوال كه آيا ولاديمير پوتين براي سفر به كشورهايي كه عضو ديوان هستند دچار مشكل خواهد شد، پاسخ داد: «چيز بيشتري ندارم كه اضافه كنم، اين تمام چيزي بود كه مي‌خواستم بگويم.»