خانواده دموكراتيك: فرصتي براي تامل

داده‌هاي سرشماري مركز آمار خبر از افرايش طلاق از سال 1390 تا 1394 و كاهش ازدواج در اين بازه زماني مي‌دهند؛ هر چند از سال 1394 تا 1402 زمان زيادي طي شده و داده‌هاي جديدي وجود ندارد. بسياري از جامعه‌شناسان از پديده‌هايي مثل شكاف نسلي، زنان سرپرست خانوار و ديگر معضلات اجتماعي صحبت مي‌كنند؛ پديده ازدواج سفيد ديگر مشكلي است كه از دهه نود در جامعه ايران به عنوان مساله اجتماعي مطرح شده است. تغيير شكل خانواده در ايران امروز تبديل به رويداد مهمي شده است؛ اين درحالي است كه نهاد خانواده در جمهوري اسلامي ايران تا حدي اهميت دارد كه اصل دهم قانون اساسي بر قداست و استواري آن تاكيد كرده است. در اين يادداشت با توجه به مواردي كه در جملات بالا بيان شد به راه‌حل يكي از مهم‌ترين جامعه‌شناسان زنده جهان يعني آنتوني گيدنز در مورد مساله خانواده خواهيم پرداخت. همان‌طور كه مي‌دانيم نهاد خانواده براساس تفاوت جغرافيايي، مذهبي و نوع ايدئولوژي حكومت‌ها شكل‌هاي گوناگوني در جهان به خود گرفته است و نمي‌توان ايده‌هاي متفكرين كشورهاي ديگر را بدون توجه به زمينه مطرح شدن آن به صورت شابلون در ايران استفاده كرد، خاصه اينكه دو كتاب دگرگوني عشق و صميمیت و راه سوم از آنتوني گيدنز كه ما در اين يادداشت از آنها استفاده كرده‌ايم، با آوردن فاكت‌ها و حتي پيمايش‌هاي صورت گرفته در كشورهاي غربي همراه است. با اين حال دو مساله جهاني شدن - چه آن را به صورت منفي جهاني‌سازي توسط دولت‌هاي غربي تلقي كرده يا آن را براساس تجربه نوع جديدي از زيست جهاني به وسيله تكنولوژي در نظر آوريم- و همچنين اهميت مساله حق راي و جمهوريت ايران، مي‌توان ايده‌هاي آنتوني گيدنز را به صورت فرصتي براي تامل در فضاي كنوني درآوريم.
خانواده دموكراتيك
گيدنز در كتاب راه سوم، اصول خانواده دموكراتيك را در هفت عنوان مطرح مي‌كند:  1. برابري عاطفي 2. حقوق و مسووليت‌هاي متقابل در روابط 3. انجام وظايف مشترك پدر و مادري 4. قراردادهاي مادام‌العمر ميان والدين و فرزندان‌شان 5. اقتدار توافق شده نسبت به كودكان 6. تعهدات كودكان نسبت به پدر و مادر 7. خانواده از نظر اجتماعي. ادغام شده  ‌تمام بحث گيدنز در اين بخش از كتاب، دموكراتيك كردن دموكراسي است؛ او در مقابل جناح راست و سوسياليست‌هاي كلاسيك از «انتخاب فردي» در كنار «همبستگي اجتماعي» دفاع مي‌كند، گرچه مخالف الگوي اقتدار والدين در مقابل فرزندان نيست بلكه موافق عدم خشونت و مذاكره و گفت‌وگو ميان اعضاي خانواده است. براساس انديشه گيدنز برابري زن و مرد در محيط خانواده، قراردادها و بحث‌هاي متناسب با رشد عاطفي زوجين و كودكان، مسووليت‌پذيري والدين نسبت به كودكان و انجام وظايف مشترك بخشي از الگوي خانواده دموكراتيك است كه مي‌توان به تأسي از الگوي حقوقي دموكراسي در فضاي عمومي به خانواده تسري پيدا كند.
گيدنز در كتاب دگرگوني عشق و صميميت بر مفهوم ديگري به نام خودآييني دست مي‌گذارد: «خودآييني يعني افراد بتوانند خود تامل‌گر و خويش‌فرما باشند: درباره‌ كنش‌ها و اقدامات ممكن مختلف خود بتوانند بينديشند، قضاوت كنند، انتخاب كنند و دست به عمل بزنند» اين مفهوم خودآييني بسيار نزديك به آنچه ايمانوئل كانت در مورد روشن‌گري مي‌گويد است. مراد كانت از روشن‌گري خودانديشيدن و ايستادن انسان روي پاي خود و قدرت تصميم‌گيري است. در اينجا بايد پرانتزي باز كنيم و آگاهي گيدنز از اين سنت فكري را كه در مقاله نظريه انتقادي آمده است، شرح دهيم: «من سياست رهايي‌بخش را نوعي نگرش تعريف مي‌كنم كه بيش از همه متوجه آزاد ساختن افراد و گروه‌ها از قيد و بندهايي است كه تاثير منفي بر فرصت‌هاي زندگي آنان دارد.» از طرفي خودآييني در تفكر گيدنز نشان از محدود كردن قدرت نيز دارد. در اين تصور در مقابل الگوي پدرسالارانه خانواده، گيدنز بر سياليت قدرت در خانواده تاكيد مي‌كند.نكته ديگر در بحث گيدنز اهميت گفت‌وگو در تفكر دموكراتيك است. بحث و گفت‌وگو باعث مي‌شود تمامي اعضاي خانواده شرايطي برابر براي انجام تكاليف و تقسيم كار خود داشته باشند. بحث ديگر او صميميت است كه «به معناي نويد دموكراسي است»، صميميت نيز از مجراي رابطه ناب اخذ مي‌شود: «دخالت افراد در تعيين شرايط روابط و مناسبات‌شان» شباهت ديگر دموكراسي سياسي و خانواده دموكراتيك اين است كه رابطه ناب در بستر قرارداد ازدواج شكل مي‌گيرد؛ همان‌طور كه دموكراسي سياسي براساس تدوين قانون اساسي. شباهت ديگر دموكراتيك‌سازي زندگي شخصي و دموكراسي سياسي پديده چانه‌زني‌هاي موضعي و مذاكره‌هاي اصولي است؛ در مذاكره‌هاي اصولي ميان افراد -خانواده را درنظر بگيريد- تعامل ميان طرفين با تلاش براي كشف «علايق و نگراني‌هاي اساسي يكديگر» آغاز شده و گزينه‌هاي موردنظر براي حل مشكلات شناسايي مي‌شود. در چنين شرايطي و در خانواده دموكراتيك همه از حقوق برابر برخوردار هستند و گفت‌وگو و به رسميت شناختن نيازهاي يكديگر را محور بحث‌ها مي‌دانند.
جمع‌بندي: 
رويكرد خانواده دموكراتيك گيدنز كه به نوعي حمايت از صميميت، رابطه ناب، گفت‌وگو ميان طرفين و تمرين دموكراسي در منزل مي‌باشد تنها يكي از راه‌حل‌ها يا گزينه‌ها براي حل مشكلات خانوادگي در دوران پرآشوب كنوني است؛ مي‌توان به نظريه گيدنز انديشيد و حتي وابسته به شرايط ملي تغييراتي در آن به وجود آورد.
منابع: 
1. دگرگوني عشق و صميميت، آنتوني گيدنز، ترجمه حسن چاوشيان، نشر پارسه: 1400
2. راه سوم: بازسازي سوسيال دموكراسي، آنتوني گيدنز، ترجمه منوچهر صبوري كاشاني، نشر شيرازه: 1398
3. چكيده آثار آنتوني گيدنز، ترجمه حسن چاوشيان، نشر ققنوس: 1392