احسان لطيفي| بعيد است كه پس از تصرف منطقه قره‌باغ توسط آذربايجان، اين مساله به اين زودي‌ها سر‌تيتر خبرها قرار بگيرد. به عقيده تحليلگران شوراي روابط خارجي اروپا، اكنون كشورهاي غربي بايد با توسل به اهرم‌هاي ديپلماتيك با همه طرف‌ها تعامل داشته تا از تشديد بيشتر درگيري‌ها جلوگيري كنند.
۱۹ سپتامبر، آذربايجان منطقه مورد مناقشه قره‌باغ را پس گرفت. ارمنستان به دليل ناتوانايي و عدم تمايل به درگيرشدن در جنگي خونين ديگري كه در نهايت شكست مي‌خورد، تصميم گرفت كه پاسخ نظامي ندهد. در حال حاضر، به نظر مي‌رسد كه ارمني‌ها، روسيه را بيش از دولت خود براي اتفاقي كه افتاده مقصر مي‌دانند. اين فرضيه با تاريك‌شدن سريع روابط ايروان و مسكو از زمان جنگ ۲۰۲۰ ارمنستان و آذربايجان و آتش‌بسي كه با ميانجيگري روسيه به دست آمد، مطابقت دارد. عملكرد ضعيف نيروهاي صلح‌بان روس مستقر در قره‌باغ، بي‌ميلي مسكو به حمايت از متحد ارمني خود حتي پس از حمله آذربايجان در سال‌هاي ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ و در نهايت، عدم واكنش كرملين به حمله ۱۹ سپتامبر آذربايجان به قره‌باغ، باعث شده بسياري از ارامنه در باب حمايت‌هاي امنيتي روسيه دچار ترديد شوند.
نسخه باكو براي ايروان
به ادعاي ناظران، نگراني‌هاي امنيتي تازه آغاز شده است. با پس‌گيري كنترل قره‌باغ توسط باكو، درگيري ۳۵ساله بر سر اين منطقه عملاً به نزاعي بين دولت‌ها بر سر تعيين مرز‌هاي بين‌المللي تبديل شده است. موضع‌گيري آذربايجان در باب جنوب ارمنستان به نگراني ايروان در مورد ادعاهاي غيرقانوني بر سر خاك ارمنستان دامن زده است.
علي‌رغم اينكه موضوع تعيين مرزها در مذاكرات صلح جاري بين دو كشور مورد توجه قرار گرفته است ، اما الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان مرتبا سيگنال‌هايي مبني بر عدم تمايل به توافقي در قالب مذاكرات تحت رهبري غرب فرستاده و در عوض، از حل‌وفصلي با مشاركت «بازيگران منطقه‌اي» يعني روسيه و تركيه دفاع كرده است.
در چنين سناريويي، تركيه، آذربايجان و روسيه مي‌توانند در قالب ائتلاف منطقه‌اي كه اتحاديه اروپا و ايالات متحده در آن جايي ندارند، متحد شده تا نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان را به دادن امتيازاتي از جمله ايجاد كريدوري زميني به نام «كريدور زنگزور» وادار كنند. اين كريدور قرار است از جنوبي‌ترين منطقه سيونيك ارمنستان بگذرد. در اين موقعيت، پاشينيان دست پايين را داشته و ثبات داخلي ارمنستان نيز در معرض تهديد دايمي قرار دارد كه احتمالا راه‌هايي را براي بي‌ثباتي داخلي باز مي‌كند و كشور را در برابر مداخلات خارجي آسيب‌پذيرتر مي‌كند. علاوه بر اين، ارمنستان با تهديداتي ديگر مواجه است. اندكي پس از بازپس‌گيري قره‌باغ توسط نيروهاي آذربايجاني، پاشينيان روسيه را متهم كرد كه رسما به دنبال تغيير قدرت در ارمنستان و سرنگوني دولت دموكراتيك آن است.
با اين حال، حضور نظامي آذربايجان در مرز ارمنستان و عدم توازن شديد قدرت بين دو كشور، نگراني دولت ايروان از حمله احتمالي باكو را افزايش داده است. ايجاد و مقدمه‌سازي حمله به قره‌باغ سه هفته زمان برد. آذربايجان همچنين از حمايت نظامي تركيه و اسراييل برخوردار بود. حمله به منطقه سيونيك تقريبا به همان اندازه طول مي‌كشد. آذربايجان نيز احتمالا ترجيح مي‌دهد قبل از شروع زمستان اين كار را كند.
زنگ خطر براي غرب به صدا درآمد!
هر دو سناريو مي‌توانند پيامدهاي چشمگيري براي ارمنستان به همراه داشته باشند؛ به ويژه به اين دليل كه دموكراسي شكننده آن توسط نارضايتي داخلي و همچنين فشار روسيه در خطر است. شوراي روابط خارجي اروپا، با اشاره به سناريوهاي احتمالي در اين باره نوشته، اين وضعيت براي اتحاديه اروپا كه منابع و سرمايه سياسي خود را صرف ميانجيگري بين ارمنستان و آذربايجان كرده است نيز خطرناك خواهد بود. اگر غرب به بازيگران منطقه‌اي اجازه دهد كه در نزديكي اش، با مرزها بازي كنند، اعتبارش به‌طور قابل توجهي آسيب ديده و تعهدش به تماميت ارضي اوكراين را بي‌اعتبار مي‌كند.
همچنين، ايجاد كريدوري زميني چه از راه نظامي و تحت كنترل كامل آذربايجان و چه از طريق مذاكره و كنترل رسمي نيروهاي روس، خطرات قابل توجهي براي اروپا به همراه دارد. اين امر مستلزم تسلط تركيه و آذربايجان، احتمالا با حمايت روسيه بر كريدور اتصال درياي سياه به درياي خزر است. اين كريدور يكي از مسيرهاي كليدي اروپا به آسياي مركزي و چين محسوب مي‌شود. به باور تحليلگران، اروپا براي خروج از اين بحران، راه‌حل‌هايي دارد، يكي از اهرم‌ها توسل به تعاملات سياسي با ايروان است و ديگري، تجهيز نيروهاي مسلح ارمنستان. تحويل تجهيزات همچنين مستلزم تعامل اتحاديه اروپا با گرجستان براي ايجاد كريدور حمل‌ونقل است.
اخيرا هند به عنوان ارايه‌دهنده جديد كمك‌هاي نظامي به ارمنستان ظاهر شده است. يكي از نقاط قوت هند در اين موضوع اين است كه نسبت به مسكو و تهران، كمتر در معرض سوءظن غربي‌ها قرار دارد. به باور ناظران، رايزني‌هاي راهبردي با دولت دهلي‌نو براي حمايت نظامي از ارمنستان نيز بايد بخشي از تلاش اروپا باشد.
اصلاح و تجهيز مجدد نيروهاي مسلح ارمنستان به گونه‌اي كه بتوانند در برابر حمله آذربايجان مقاومت كنند، چندين سال طول مي‌كشد. در حالي كه ممكن است آماده‌سازي حمله براي آذربايجان تنها چند هفته طول بكشد. در حالي كه ارمنستان به‌شدت آسيب‌پذير است، اروپا بايد براي جلوگيري از تشديد اوضاع، فشار ديپلماتيك و اقتصادي اعمال كند.
تحليلگران براين باورند كه رهبران اتحاديه بايد تلاش‌هاي ميانجيگري خود را تقويت كنند. آنها بايد به اين واقعيت برسند كه قره‌باغ ديگر بخشي از مذاكرات نبوده تا بتوانند بحث پيرامون موضوع مرزها را دوباره چهارچوب‌بندي كنند. ميانجيگري بايد با هدف رسيدن به توافقي در مورد تعريف مرزها و گشودن آنها، از جمله مرز بين ارمنستان و تركيه انجام شود. يكي از نكات مهم در اين امر، توجه و تأمين امنيت همه طرف‌ها است.
ماموريت دشوار اروپا
اين ماموريت آساني نخواهد بود؛ اما مي‌تواند راه‌حل‌هايي فني براي مشكلاتي كه در حال حاضر در چهارچوب حق حاكميت مطرح شده‌اند را فراهم كند. مهم‌ترين مساله بحث مسير ترانزيتي از طريق خاك ارمنستان براي اتصال آذربايجان و نخجوان است. اتحاديه اروپا مي‌تواند به عنوان بخشي از توافق صلح، حمايت فني و سرمايه‌گذاري‌هاي لازم را بر عهده بگيرد. چنين كاري ترانزيت و اتصال در كل منطقه قفقاز جنوبي را تسهيل كرده و انگيزه بيشتري براي بازگشايي مرزها ارايه مي‌دهد.
اتحاديه اروپا همچنين مي‌بايست انتظارات ايروان را مديريت كند. در صورت عدم كنترل انتظارات ارمنستان، اين كشور در معرض تهديدهاي بزرگ‌تري نه تنها از سوي آذربايجان، بلكه از جانب روسيه نيز قرار مي‌گيرد. در اين صورت، مسووليت بدتر‌شدن وضعيت متوجه اروپا خواهد بود و به اعتبار آن در منطقه لطمه مي‌زند. اتحاديه اروپا نمي‌تواند روسيه، تركيه و آذربايجان را وادار به دست‌برداشتن از ارمنستان كند. اروپا همچنين نمي‌تواند جاي كشورهاي همسايه ارمنستان را بگيرد. اما مي‌تواند از ايروان در ايجاد توازن در منافع خود بدون نياز به فداكاري‌هاي گزاف حمايت كرده و از وابستگي نامتعادل ارمنستان به يك قدرت منطقه‌اي كه آن را تحت‌الحمايه خود قرار دهد، جلوگيري كند.