مرور 10 رويداد پرحاشيه جهان در سال 2023
سال جنگ و جنون
احسان لطيفي| با وزش بادهاي مخالف، ۲۰۲۳ سالي پر از دشواري براي جهانيان بود. در حالي كه جنگ‌هاي جديد فوران مي‌كردند، نبردهاي پيشين ادامه يافتند. رقابت‌هاي ژئوپليتيكي شدت گرفت، تا جايي كه ديدار سران كشورهاي رقيب به اخبار صفحه اول روزنامه‌ها تبديل شد. در مجموع، خبرهاي خوب كم بود. بنابراين در اينجا 10 رويداد برتر جهاني سال ۲۰۲۳ را مرور مي‌كنيم.
هند از چين پيشي گرفت
حداقل طي قرن گذشته، چين بيشترين جمعيت جهان را داشت. اما در سال ۲۰۲۳ مجبور شد كه اين جايگاه را واگذار كند. اكنون هند با جمعيت ۱.۴۳ ميليارد نفري در صدر قرار دارد. احتمالا طي دهه‌هاي آينده، هند پرجمعيت‌ترين كشور باقي خواهد ماند. جمعيت چين در حال كاهش و پير شدن است. جمعيت‌شناسان پيش‌بيني مي‌كنند كه جمعيت چين تا اواسط قرن ۱۰۰ ميليون نفر كاهش مي‌يابد كه به اندازه جمعيت هر يك از كشورهاي جهان به جز پانزده‌تاست. در همين بازه زماني، ميانگين سني چين از ۳۹ سالگي به ۵۱ سالگي خواهد رسيد. در همين حال، جمعيت هند تا اواسط قرن نزديك به ۱.۷ ميليارد نفر با ميانگين سني ۳۹ سالگي مي‌رسد. در حالي كه جمعيت يك كشور به تنهايي نمي‌تواند سرنوشت آن را تغيير دهد، اما فرصت‌هاي آن را محدود يا فعال مي‌كند. كشورهايي با جمعيت جوان‌تر و روبه‌رشد نيروي كار پر جنب‌وجوش بيشتري داشته و مصرف بيشتري نيز دارند كه در نتيجه، از نرخ رشد اقتصادي بالاتري برخوردار مي‌شوند.
بحران قره‌باغ
منطقه قره‌باغ آذربايجان تقريبا به‌طور كامل توسط ارمني‌تبارهايي پر شده كه علاقه‌اي به اداره شدن توسط باكو ندارند. در اواخر سال ۱۹۹۱، قره‌باغ اعلام استقلال كرد و جنگ بين ارمنستان و آذربايجان آغاز شد. هنگامي كه جنگ در سال ۱۹۹۴ طي آتش‌بسي با ميانجيگري روسيه پايان يافت، قره‌باغ به همراه بخشي از خاك آذربايجان به استقلال رسيد. به‌‌رغم حملات متناوب برون‌مرزي، آتش‌بس تا آغاز درگيري‌هاي گسترده سپتامبر ۲۰۲۰ ادامه يافت. پس از شش هفته، روسيه درباره آتش‌بسي جديد مذاكره كرد. اين يكي باعث شد آذربايجان كنترل بخش بزرگي از قره‌باغ را در اختيار بگيرد؛ اما تنش‌ها همچنان بالا بود. در سپتامبر ۲۰۲۳، آذربايجان اين‌بار با هدف بازپس‌گيري كامل قره‌باغ حمله كرد و در عرض چند روز، قلمرويي كه قبلا بر آن كنترل نداشت را به دست گرفت و اعلام داشت كه «ادغام مجدد» منطقه قره‌باغ را آغاز خواهد كرد. در عرض يك هفته، بيش از صدهزار ارمني‌تبار يا تقريبا ۸۵ درصد جمعيت قره‌باغ به ارمنستان گريختند. اين مهاجرت اعتراضاتي را در ارمنستان به دليل ناكامي دولت اين كشور برانگيخت و اين پرسش را مطرح كرد كه چرا روسيه منفعل بوده است.
سودان در جنگ داخلي سوخت
سال ۲۰۲۳ مردم سودان خود را درگير جنگي داخلي يافتند. اين درگيري ريشه در اعتراضاتي داشت كه ارتش سودان را در آوريل ۲۰۱۹ به سرنگوني عمر البشير، ديكتاتور ديرينه اين كشور سوق داد. اما در اكتبر ۲۰۲۱، عبدالفتاح البرهان، رييس نيروهاي مسلح سودان و محمد حمدان «حميدتي»، رييس نيروهاي پشتيباني سريع (آراِس‌اِف) كودتاي ديگري را رقم زدند. در دسامبر ۲۰۲۲، اين دو مرد تسليم فشارها شدند و توافق كردند كه دوره انتقالي دو ساله‌اي به حكومت غيرنظامي را رهبري كنند. اين توافق خواستار ادغام آراس‌اف در ارتش شد. نه آن توافق و نه ادغام مصلحتي نيروهاي آنها دوام نياورد. در ۱۵ آوريل ۲۰۲۳، نيروهاي آراس‌اف به پايگاه‌هاي ارتش در سراسر كشور حمله كردند. تلاش‌ها براي مذاكره آتش‌بس به جايي نرسيد و تا فصل پاييز، نيروهاي حميدتي بيشتر خارطوم، پايتخت سودان را تحت كنترل داشتند، در حالي كه افراد البرهان توانستند بندر سودان، بندر اصلي كشور را در اختيار بگيرند.
حاشيه‌هاي هوش مصنوعي
هوش مصنوعي طي سال گذشته و با انتشار چت‌جي‌پي‌تي پا به عرصه عمومي گذاشت. در سال ۲۰۲۳، فناوري مبتني بر به اصطلاح «مدل‌هاي زباني بزرگ» نه تنها بهتر شد (طبق گزارش‌ها، آخرين نسخه چت‌جي‌پي‌تي 10برابر پيشرفته‌تر از نسخه قبلي خود است)، بلكه دولت‌ها، شركت‌ها و حتي افراد عادي نيز به سرعت براي بهره‌برداري از اين پتانسيل اقدام كردند. اين موضوع بحث‌هاي داغي در مورد تاثير هوش مصنوعي بر سرنوشت انسان برانگيخت. خوش‌بين‌ها به اين نكته اشاره داشتند كه چگونه هوش مصنوعي با سرعتي بي‌سابقه به پيشرفت‌هاي علمي در طيف وسيعي از زمينه‌ها را منجر شده و امكان طراحي سريع دارو، گشودن اسرار پزشكي و حل مسائل رياضي به ظاهر غيرقابل حل را فراهم مي‌كند. بدبين‌ها هشدار دادند كه اين فناوري سريع‌تر از توانايي انسان‌ها براي ارزيابي و كاهش آسيب‌هاي احتمالي پيش مي‌رود؛ خواه اين آسيب‌ها بيكاري گسترده، تشديد نابرابري‌هاي اجتماعي موجود يا حتي آغاز انقراض بشريت باشد. جفري هينتون، يكي از پيشگامان هوش مصنوعي در مورد خطرات هوش مصنوعي هشدار داده و رهبران عرصه فناوري مانند ايلان ماسك و استيو وزنياك نامه‌اي سرگشاده امضا كردند و هشدار دادند كه هوش مصنوعي «خطري عميق براي جامعه و بشريت» است.
تداوم تنش‌ها ميان چين و امريكا
به نظر مي‌رسيد با شروع سال ۲۰۲۳، تنش‌هاي ايالات متحده و چين روندي كاهشي را آغاز كند. در نوامبر ۲۰۲۲، جو بايدن و شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين در حاشيه اجلاس سران گروه ۲۰ در بالي ديداري سازنده داشتند. قرار بود آنتوني بلينكن، وزير امور خارجه ايالات متحده در ماه فوريه به پكن سفر كند تا درباره ايجاد «نرده‌هاي محافظ» در رقابت ژئوپليتيكي فزاينده دو كشور گفت‌وگو داشته باشد. اما بالون جاسوسي چيني بر فراز ايالات متحده ظاهر شد. اين بالون به مدت يك هفته سراسر كشور را پيمود تا اينكه توسط اف-۲۲ رپتور نيروي هوايي ايالات متحده در سواحل كاروليناي جنوبي ساقط شد. پكن اصرار داشت كه بالون هنگام نظارت بر آب‌وهوا از مسير منحرف شده، توضيحي كه ايالات متحده را قانع نكرد. اين حادثه باعث شعله‌ور شدن احساسات سياسي در ايالات متحده شد و بلينكن را بر آن داشت تا سفر خود به پكن را به تعويق بيندازد. اما مساله نگران‌كننده‌تر اين بود كه پس از سرنگوني بالون، مقامات چيني از پاسخ به تماس لويد آستين، وزير دفاع ايالات متحده خودداري كردند كه نشانه‌اي از فقدان كانال ارتباطي مستقر بين دو ابرقدرت بود. سرانجام بلينكن در ماه ژوئن براي آنچه مقامات وزارت امور خارجه مذاكرات «سازنده» ناميدند، به پكن سفر كرد. اين گفت‌وگوها واشنگتن را از اعمال محدوديت‌هاي اضافي بر تجارت با چين يا متقاعد كردن پكن براي كاهش آزار تايوان، فيليپين يا نيروهاي نظامي ايالات متحده در آسيا بازنداشت. هرچند در سال 2023 بسياري از ناظران ديدار تاريخي «شي» و «بايدن» را هم تاريخي خواندند و هم سازنده.
بهاي سنگين ضد حمله اوكراين
در اوايل سال ۲۰۲۳، اميدها به ضدحمله اوكراين كه مي‌توانست كنترل روسيه بر شرق اوكراين و احتمالا كريمه را در هم بشكند، نااميد شد. ضدحمله مورد انتظار در اوايل ژوئن آغاز شد و به‌‌رغم تحميل خسارات گسترده به سربازان روسي، واقعيت ژئوپليتيك را تغيير نداد. ارتش روسيه از زمستان و بهار براي ضد حمله تدارك خط دفاعي مهيبي‌دیده بود؛ به گونه‌اي كه در اوايل نوامبر، ژنرال ارشد اوكراين با توصيف جنگ به يك «بن‌بست»، اعتراف كرد كه «به احتمال زياد هيچ پيشرفت عميق و معناداري به دست نخواهد آمد». روسيه توانست در سال ۲۰۲۳، بيش از اوكراين قلمرو به دست بياورد. با توجه به اقتصاد و جمعيت بسيار بزرگ‌تر روسيه، موضوع گفت‌وگوهاي ديپلماتيك از «پيروزي كي‌يف» سريعا به «تاب‌آوري اوكراين» در جنگي فرسايشي گراييد. با وجود متحمل شدن خسارات وحشتناك، تعداد سربازان روسيه در پاييز ۲۰۲۳ دوبرابر شده است. در همين حال، مخالفت قانونگذاران جمهوري‌خواه از ارسال كمك‌هاي نظامي بيشتر به كي‌يف به گمانه‌زني‌ها درباره ترديد غرب دامن زد.
«گنبد آهنين» درهم شكست!
تا اواخر سپتامبر ۲۰۲۳، وضعيت خاورميانه اميدواركننده به نظر مي‌رسيد. آتش‌بسي بين عربستان و انصارالله در جنگ تلخ يمن برقرار شد. اين روندها، جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي كاخ سفيد را بر آن داشت تا اعلام كند: «منطقه خاورميانه امروز ساكت‌تر از دو دهه اخير است.» اما تنها هشت روز بعد با حمله غافلگيركننده ۷ اكتبر حماس به سرزمين‌هاي اشغالي همه چيز تغيير كرد. اسراييل با ادعاي حذف حماس شمال و سپس جنوب غزه را هدف قرار داد. مذاكراتي در پايان نوامبر آتش‌بسي يك هفته‌اي و آزادي تقريبا ۱۰۰ اسير را تضمين كرد؛ اما به زودي، نبرد با حركت نيروهاي اسراييلي به سمت جنوب غزه دوباره به حالت قبل برگشت. افزايش تلفات غيرنظاميان فلسطيني كه بيشتر آنها زن و كودك هستند، به اعتراضات جهاني مبني بر ارتكاب جنايات جنگي توسط اسراييل دامن زد. جو بايدن صريحا از به اصطلاح حق اسراييل براي انتقام و دفاع از خود حمايت كرد و در اوايل درگيري، با سفر به سرزمين‌هاي اشغالي حمايت خود را نشان داد. اما در اوايل دسامبر، مقامات امريكايي علنا از اسراييل خواستند كه بين محافظت از غيرنظاميان يا خطر تحمل «شكستي استراتژيك»، يكي را انتخاب كند. نگراني‌هاي اوليه مبني بر اينكه درگيري با غزه ممكن است منجر به جنگي گسترده در خاورميانه شود تا پايان سال كاهش يافت، اما برطرف نشد.