بررسي شرايط سد گلستان به بهانه تحقيقي درباره تاب‌آوري اين سد كه نسخه‌اي از آن
دراختيار خبرنگار «اعتماد» قرار گرفت
تاب‌آوري بند ۵۰۰ ساله خراسان
هنگامه طاهري
بند گلستان؛ سخن از سدي تاريخي با قدمت دست‌كم ۵۰۰ ساله است كه حالا بسياري از مسوولان و كارشناسان درباره سلامت و دوام آن نگراني دارند و مرتب در اين باره هشدار مي‌دهند. اين سد كه در اطراف مشهد و در ۸ كيلومتري غرب اين كلانشهر قرار دارد، كارشناسان و تحليلگران مي‌گويند شيوه نگهداري و مرمت و افزايش پايداري آن محل بحث و بررسي جدي است. كارشناسان مي‌گويند واقعيت اين است كه نمي‌توان به اتفاقات جوي بي‌توجه بود، لذا بايد به خاطر داشته باشيم جز بارش‌هاي فصلي، پديده‌هاي مختلف جوي همچون ال‌نينو كه در گوشه و كنار جهان و حتي ايران خودمان رخ مي‌دهد، شكست سد دور از انتظار نيست. اما آنچه بهانه تهيه اين مطلب شد، تحقيقي است كه توسط چند صاحب‌نظر درباره تاب‌آوري سد گلستان انجام شد و نسخه‌اي از آن هم در اختيار خبرنگار «اعتماد» قرار گرفت. تحقيقي كه به صراحت در آن عنوان شده در صورت وقوع هر حادثه‌اي براي سد گلستان كه در قرن نهم هجري ساخته شده پل پرتويي، پل نمايشگاه بين‌الملل، باغ وكيل‌آباد، رودخانه چهل بازه و هر آنچه در مسير سد هست در هم تنيده شده و ضمن خسارت‌هاي وسيع تلفات جاني بسياري برجاي خواهد گذاشت. در چكيده اين تحقيق به قلم «ابراهيم علامتيان»، استاديار مهندسي عمران و ديگر همكاران آمده است: «با توجه به خسارات جبران‌ناپذيري كه پديـده شكسـت سـد مي‌تواند برجاي بگذارد، تحليل شكست سد داراي اهميت ويژه است. سد گلستان كه در غـرب مشـهد واقع شده يكي از سدهاي شهري محسوب مي‌شود كه بيش از ۵۰۰ سال قدمت دارد. نزديكي اين سد به مناطق تفريحي و توريستي، موجب شده است كـه شكست آن علاوه بر خطرات مرسوم، خطرات ديگري نيز داشته باشد. نتايج اين مدل‌سازي و تحقيق نشان داد كه بر اثر شكست سد، پل مهندس پرتويي در بزرگراه وكيل‌آباد و پل نمايشگاه در بزرگراه امام علي از دسترس خارج مي‌شوند. بر پايه نتايج به دست آمده، مدت زمان اقـدام پيشـگيرانه در اطلاع‌رساني براي كاهش تلفات در اين پل‌ها به ترتيب ۱۲ و ۲۱ دقيقه است.» به عبارت ديگر اين تحقيق مي‌گويد در صورت شكست اين بند تاريخي فرصت گريز از آثار آن بسته به اينكه كجاي پايين‌دست باشيم، حدود ۱۰ تا ۳۰ دقيقه است، اما اين اعداد تنها بخش ناچيزي از آثار شكست چنين بندي است و بر اساس روايت مسوولان و كارشناسان بايد اين بند مقاوم و به صورتي كارشناسي مدام رصد و بررسي شود. درباره شرايط كنوني اين بند و راه‌هاي پيشگيري از بحران اما نگاه‌هاي متفاوتي وجود دارد كه در ادامه از نگاه كارشناسان و مسوولان به اين موضوع پرداخته مي‌شود.
پايش سد الزامي است
در اين خصوص مدير بهره‌برداري و نگهداري تاسيسات آبي خراسان رضوي به «اعتماد» مي‌گويد: كلا كنترل سدها چه خاكي و چه بتني بايد به شكل مستمر با ابزارهاي دقيق از نقشه‌برداري‌ها گرفته تا جابه‌جايي‌ها رصد شود. درباره سدهاي خاكي تراوش و حركت آب و در مورد سدهاي بتني ترك و جابه‌جايي‌هاي عمودي و افقي و گسل‌ها از جمله مباحثي هستند كه حتي در سازه‌هاي ايده‌آل بايد مورد پايش مستمر واقع شوند، چون تنها از طريق همين پايش‌ها و بررسي‌ها مي‌توانيم به نتيجه درست برسيم نه با استناد به ترميمي كه ۱۵سال پيش انجام شده.
ريسك سد گلستان بالاست
«ادريس قائمي» همچنين درباره خطرات سد گلستان بيان مي‌كند: هيچ سدي به لحاظ وضعيت پايين‌دست كه معمولا روستاها هستند بدون ريسك نيست. اما به نسبت مباحث جمعيتي حساسيت آن فرق مي‌كند. پايين‌دست سد گلستان شهر است با جمعيتي بيشتر از روستا. لذا نيازمند پايش و رصد مستمر است. اما درباره سد گلستان اين پايش انجام نمي‌شود! به گفته او سد گلستان در اختيار آستان قدس رضوي است و آنها به استناد ترميم ۱۵ سال پيش مدعي هستند مصالح خوبي به كار برده‌اند و سازه مشكلي ندارد.
آستان قدس همكاري نمي‌كند
اما «ادريس قائمي» تاكيد مي‌كند: به خاطر عدم نصب ابزار دقيق در سد نمي‌شود تحت كنترل ادواري قرار بگيرد. اما گاهي به خاطر حساسيت يك سد بايد نصب ابزار در دستور كار قرار گيرد كه البته هزينه‌بر هم هست.
او مي‌گويد: بعيد مي‌دانم آستان قدس شواهدي براي ارزيابي‌ها و كنترل سد داشته باشد، چراكه يكي از وظايف ما تهيه گزارش رفتارنگاري سالانه سد است كه بر اساس آن رفتار يك سد توسط ابزارهايي كه در آن نصب شده، كنترل مي‌شود تا مشخص شود اين سد پايدار است يا نيازمند اقدامات علاج‌بخشي و استحكامي. او ادامه مي‌دهد: قطعا وقتي ۱۵ سال از عمر يك سازه بگذرد بايد رصد شده تا مشاهده شود چه كارهايي امكان‌پذير بوده ولي توسط بهره‌بردار انجام نشده كه اين خود غفلت و كوتاهي است و چه كارهايي امكان انجامش نبوده كه نيازمند تمهيدات است. در واقع وقتي احساس مي‌شود، نمي‌توان يك سازه را كنترل كرد بايد برايش تمهيدات در نظر گرفته شود مثلا جمعيت پايين‌دست زياد نشود، آبگيري زياد صورت نگيرد، توسط ابزارها كنترل و ايمني سد به‌طور مستمر رصد شود، اقدامات ترميمي انجام شود و...اين در حالي است كه آستان قدس هيچ برنامه‌اي براي پايش سد ندارد؛ لااقل مي‌توانيم بگوييم بايد با حضور كارشناسان ذي‌صلاح و نظارت آب منطقه‌اي صورت بگيرد در حالي كه ما در جريان پايش سد نيستيم. او تصريح مي‌كند كه در سد گلستان آسيب از جنس فرسايشي پايين‌دست مشهود است. علاوه بر اينكه دريچه‌هاي سد به خاطر رسوب زياد بسته شده و كارايي ندارد. «قائمي» تاكيد مي‌كند: ما يك دستورالعمل داريم كه بر اساس آن وقتي جريان سيلابي گل‌آلود وارد مخزن مي‌شود، دريچه‌هاي تحتاني را براي تخليه رسوب باز مي‌كنيم تا عمر مفيد سد بالا برود كه اين خود مستلزم از دست دادن آب است. اين كار در سد گلستان اصلا انجام نشده و دريچه‌هاي تخليه تحتاني از كار افتاده. هر چند آستان قدس مي‌گويد لايروبي مكانيكي كرده كه كاري منسوخ شده و پر هزينه است. سطح زيرين سد پر شده از لجن و گل و لاي پس امكان انجام چنين كاري نيست و اگر هم انجام بشود اثر قابل ملاحظه‌اي ندارد. علاوه بر اينكه هزينه كردن به اين صورت به اندازه ساخت يك سد هزينه‌بر است. ضمن اينكه بعد از دو متر ماشين در گل و لاي فرو مي‌رود و اصلا قادر به حركت نيست. پس اين ادعا اصلا معقول نيست.
سد گلستان تاب‌آوري ندارد
مدير دفتر رودخانه‌ها و سواحل آب منطقه‌اي خراسان رضوي نيز با استناد به تحقيقي كه درباره پايداري سد گلستان صورت گرفته به «اعتماد» مي‌گويد: طبق اين تحقيق چنانچه سد گلستان بر اثر سيلاب تخريب شود، در عرض چند دقيقه آب با ارتفاع سه متر به پل پرتويي در مسير جاده مشهد- طرقبه مي‌رسد و با ارتفاع دو متر به پل دانشجو خواهد رسيد كه منطقه‌اي مسكوني است. «محمدرضا صادقي‌فرد» مي‌افزايد: با اينكه رودخانه‌ها نيازمند مطالعه‌هاي لازم هستند، اما نمي‌دانم چرا ما اين مطالعات را نداريم. با اين حال مي‌دانيم كه رودخانه «چهل بازه» يك رودخانه فصلي است كه ممكن است مانند سال ۹۸ در آن سيلاب اتفاق بيفتد، چراكه اين رودخانه از ارتفاعات طرقبه شانديز سرچشمه مي‌گيرد كه بارندگي‌هاي رگباري دارد. لذا اگر سيلاب راه بيفتد، سد گلستان تاب‌آوري ندارد. او همچنين با اشاره به تمايل دست‌اندازي متصرفان بر حريم و بستر رودخانه‌ها متذكر مي‌شود: با توجه به حجم زياد رودخانه‌هاي استان و نيروي كم انساني ما جهت حفاظت نمي‌توانيم همه تصرفات را به‌موقع شناسايي كنيم چنانكه آب راه‌ها براي متصرفان بسيار جذاب است. به گفته «صادقي‌فرد» براي جلوگيري از تصرف‌ها بايد ابتدا عرض رودخانه‌ها و آبراه‌ها شناسايي شود به‌طوري كه اگر با مقياس ريز نگاه شود، طول رودخانه‌هاي استان بر‌حسب ملاك آب منطقه‌اي دو هزار و ۸۶۳ كيلومتر است كه مطالعات همه آنها نيازمند بودجه است. لذا اول بايد مطالعات در اين زمينه تكميل شود تا بعد بتوانيم درخصوص حفظ و كنترل رودخانه از دست متصرف‌ها تصميم‌گيري كنيم.