راهبرد بازدارندگي هسته‌اي نهفته
عارف دهقاندار
وال استريت ژورنال در مقاله‌اي به قلم لارنس نورمن و مايكل گوردون در تاريخ 9 آگوست، مدعي شده است كه ارزيابي‌هاي اطلاعاتي امريكا نشان مي‌دهد كه ايران در حال انجام تحقيقاتي است كه او را در موقعيت بهتري براي تغيير در دكترين هسته‌اي‌اش قرار داده و همچنين ادعا كرده است كه ايران در شرايط فعلي مواد غني شده كافي براي ساخت چند سلاح هسته‌اي را دراختيار دارد. البته نويسندگان در اين مقاله به نقل از يك مقام امريكايي بيان داشته‌اند كه هيچ‌گونه شواهدي مبني بر انحراف برنامه هسته‌اي ايران وجود نداشته و مقامات اطلاعاتي امريكا بر اين باورند كه آيت‌الله خامنه‌اي رهبر جمهوري اسلامي، به دنبال تجديدنظر در دكترين هسته‌اي و دفاعي ايران نيست. اما افزايش سطح تنش‌ها ميان ايران و اسراييل در روزهاي اخير، معادلات منطقه را وارد مرحله جديدي كرده كه ممكن است ايران را به سمت تغيير در دكترين هسته‌اي خود سوق دهد.
بازدارندگي هسته‌اي نهفته
باتوجه به دوران گذار در نظام بين‌الملل و ماهيت آنارشيك آن و همچنين محيط آشوب‌زده منطقه خاورميانه، جمهوري اسلامي ايران در شرايط فعلي راهبرد «بازدارندگي هسته‌اي در آستانه» يا «بازدارندگي هسته‌اي نهفته» را در پيش گرفته است. به اين معنا كه دانش، دانشمند، تكنولوژي و مواد غني شده مورد نياز براي ساخت سلاح هسته‌اي را دراختيار داشته، اما به دلايل ديني، سياسي و اقتصادي بناي ساخت آن را ندارد و ذيل پيمان منع گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي (NPT) به همكاري‌هاي خود با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ادامه مي‌دهد. البته پيگيري اين راهبرد پس از آغاز نبرد 7 اكتبر 2023 و درگيري محدود ايران و اسراييل در آوريل 2024، شدت بيشتري گرفته است. همانطور كه در اين مقاله به زباني ديگر اشاره شده است، ايران بنا دارد از اين توانايي به عنوان اهرمي براي كنترل رفتارهاي تهاجمي اسراييل و همچنين گرفتن امتيازات بيشتر در مذاكرات احتمالي آينده با ايالات‌متحده امريكا استفاده كند، اما همانطور كه اشاره شده است، ايران به دنبال ساخت سلاح هسته‌اي نيست و ترجيح مي‌دهد كه توانمندي هسته‌اي خود را در حالت «آستانه» حفظ كند.
آنچه در آوريل 2024 اين جسارت را به ايران داد كه دست به حمله موشكي و پهپادي به اسراييل بزند كه طبق گزارشات موثق بين 80 تا 400 كلاهك هسته‌اي دارد، همين پشتوانه بازدارندگي هسته‌اي نهفته بود. ايران در ايام انجام عمليات «وعده صادق»، از اين توانايي در جهت كنترل رفتار اسراييلي‌ها استفاده كرد و سردار احمد حق‌طلب، فرمانده سپاه حفاظت و امنيت مراكز هسته‌اي كشور اعلام كرد كه اگر اسراييل بخواهد تاسيسات و مراكز هسته ايران را هدف قرار دهد، امكان بازنگري در دكترين دفاعي و هسته‌اي ايران وجود خواهد داشت. همين تهديد منجر به محدود شدن واكنش اسراييل شد و سطح واكنش آنها را كنترل كرد. كمال خرازي، رييس شوراي راهبردي روابط خارجي و سيد عباس عراقچي، دبير اين شورا و وزير پيشنهادي امور خارجه دولت چهاردهم نيز شبيه به همين سخنان سردار حق‌طلب را در ماه‌هاي گذشته بيان كردند. اين نشان از عملگرايي دستگاه سياست خارجي ايران دارد كه متناسب با شرايط منطقه و نظام بين‌الملل، راهبردهاي متفاوتي را در پيش مي‌گيرد.
اكنون كه بيش از 9 ماه از آغاز نبرد 7 اكتبر مي‌گذرد، منطقه خاورميانه شرايط پيچيده‌اي را تجربه مي‌كند و هر لحظه امكان گسترش سطح درگيري‌ها و آغاز يك جنگ فراگير منطقه‌اي وجود دارد.طبيعي است كه ايران بايد متناسب با سطح تهديد و براي پاسخ به رفتارهاي تهاجمي اسراييل، تدابيري را اتخاذ كند. به نظر مي‌رسد كه در كنار افزايش سطح توانايي‌هاي نظامي متعارف همچون برنامه موشكي و پهپادي و استقرار سامانه‌هاي پدافندي و همچنين رفع خلأهاي اطلاعاتي و امنيتي، ايران بايد در برابر اسراييلي كه مسلح به سلاح هسته‌اي است تا حدي تناسب را در بازدارندگي خود ايجاد كند كه آن همان راهبرد بازدارندگي هسته‌اي نهفته است، يعني ايجاد بازدارندگي هسته‌اي، بدون ساخت سلاح.
دولت جديد ايران به رياست دكتر پزشكيان، در شرايط فعلي، دو موضوع مهم را در حوزه سياست خارجي دنبال مي‌كند؛ تلاش براي ايجاد آتش‌بس در غزه و تلاش براي رفع تحريم‌ها از طريق مذاكره با غرب. پيگيري اين دو چالش از يكديگر جدا نبوده و ايران بايد در كنار «ديپلماسي فعال»، از اهرم توانمندي هسته‌اي خود، براي رفع هر دو چالش بهره ببرد.
شرايط امروز منطقه و همچنين محيط بين‌الملل هيچ شباهتي به دوران امضاي توافق هسته‌اي در سال 2015 نداشته و بازگشت به برجام نيز مزاياي گذشته را براي هيچ از طرفين مذاكره ندارد. اما متناسب با شرايط جديد، به نظر مي‌رسد كه اين احتمال وجود دارد ايران در ازاي رفع بخشي از تحريم‌هاي اقتصادي امريكا و همچنين فشار به دولت بايدن براي وادار كردن نتانياهو به پذيرش آتش‌بس، سطح همكاري‌هاي خود با آژانس را افزايش داده و توسعه فني بيشتر را در فعاليت‌هاي هسته‌اي خود به حالت فريز درآورد كه باز تا حدي توان هسته‌اي در آستانه را حفظ كرده و صرفا امكان راستي‌آزمايي بيشتر را براي آژانس و غربي‌ها فراهم مي‌آورد. اما اينكه اين مساله تا چه حد امكان تحقق دارد، بستگي به آينده جنگ غزه و همچنين وضعيت جبهه شمالي و سطح تنش‌ها ميان ايران و اسراييل دارد. اقدامات غيرعقلاني اسراييل و وقوع يك جنگ تمام‌عيار منطقه‌اي، امكان هرگونه تغيير در راهبرد هسته‌اي ايران را محتمل خواهد ساخت.
پژوهشگر مسائل بين‌الملل