چگونه معادلات قفقاز و آسياي مركزي تحت‌تاثير تحولات سوريه قرار مي‌گيرد؟
از شام تا زنگزور ميدان زورآزمايي تهران، مسكو وآنكارا
اردوغان به دنبال امتيازگيري از پوتين است
حديث روشني
بعد از سقوط برق‌آساي بشار اسد در سوريه گروهي از تحليلگران، تركيه را متهم مي‌كنند كه اين بازيگر قصد دارد نفوذ خود را تا مرزهاي امپراتوري عثماني گسترش دهد. بنابر آنچه در رسانه‌ها منتشر شده ابراهيم كالين رييس اطلاعات تركيه و همچنين خلفان الكعبي همتاي قطري او در ۱۲ دسامبر نخستين مقامات خارجي بودند كه پس از سقوط دولت سوريه به دمشق سفر كردند. در عين حال همچنان اين ادعا نيز مطرح است كه تحريرالشام كه همچنان برخي مدعي‌اند نقش زيادي در شكست دولت بشار اسد داشتند، از سوي آنكارا حمايت مي‌شود. در اين زمينه برخي گزارش‌ها حاكي از آن است كه تحريرالشام ماه‌ها پيش از حملات خود، تركيه را از طرح‌هايش براي پيشبرد عمليات مطلع كرده بود.
جاه‌طلبي‌هاي پرهزينه اردوغان!
امواج مديا با انتشار گزارشي از نحوه بازيگري اردوغان در تحولات اخير سوريه مدعي است كه به نظر مي‌رسد رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه همچنان از نحوه تعريف مرزهاي منطقهاي پس از جنگ جهاني اول و فروپاشي امپراتوري عثماني ناراضي است و مدعي است كه شهرهايي مانند حلب، دمشق، ادلب و رقه در سوريه مي‌توانستند جزو مرزهاي اين كشور باشند. به ادعاي اين رسانه، افزايش ادعاها درباره حمايت تركيه از شورشيان و همچنين اظهارات اخير اردوغان در مورد شهرهاي مهم سوريه باعث شده است كه برخي ناظران مدعي شوند كه رييس‌جمهور تركيه به دنبال تحقق ايده «نئو-عثمان‌گرايي» است. با اين حال اما اين منتقدان نيز همزمان هشدار داده‌اند كه آنكارا در مسيري قرار دارد كه با چالش‌هاي بسياري براي تحقق اين ادعا مواجه است. منصور حقيقت‌پور، نماينده پيشين مجلس در اين رابطه بر اين باور است كه درست است كه احتمال دارد آنكارا چنين هدفي را براي خود تعريف كرده باشد، اما تهران نمي‌تواند به راحتي به تركيه اجازه دهد كه بخش‌هايي از خاورميانه را كنترل كند. حقيقت‌پور اين را هم گفت كه اردوغان دير يا زود بايد با چالش‌هايي كه به دليل حمايت از گروه‌هاي راديكال بر سر راه او قرار مي‌گيرد مواجه شود. همزمان وب‌سايت انتخاب همزمان در اين رابطه مدعي شده و هشدار داده است كه سوريه ممكن است به قيموميت تركيه درآيد و اين موضوع احتمالا آزادي عمل اسراييل را محدود مي‌كند. در اين راستا، اين رسانه همچنين مدعي شده است كه آنكارا به دنبال جايگزيني ايران و روسيه در سوريه است.
ديگر نشريات خارجي با انتشار گزارش‌هايي مدعي‌اند كه تركيه به رهبري اردوغان در طول سال‌ها به طور فزايندهاي به لفاظي‌هايي در راستاي دست‌‌اندازي به سرزمين‌هاي ديگر پرداخته و تمايلات خود را براي نفوذ بيشتر در منطقه نشان داده است. آنكارا همزمان حملات نظامي خود را هم در عراق و هم در سوريه عليه تهديدات احتمالي گروه‌هاي كردي در نزديكي مرزهاي خود آغاز كرده است. حال كه بشار اسد از صحنه كنار رفته تركيه نيز آماده است تا نقش غالبي را در دمشق ايفا كند. اين درحالي است كه به باور برخي ناظران اما آينده نفوذ ايران و روسيه در سوريه همچنان نامشخص است. به ادعاي برخي نشرياتي كه به تحليل شرايط كنوني سوريه پرداخته‌اند دمشق اگرچه اكنون در اختيار گروه‌هاي حامي آنكارا است، اما اين احتمال نيز وجود دارد كه ايران نشانه‌هايي از انعطاف‌پذيري براي تامين برخي از منافع اساسي خود نشان دهد كه اين رويكرد مشابه همان انعطافي است كه تهران در مواجهه با تسلط طالبان بر افغانستان از خود نشان داد. به ادعاي امواج مديا تهران در اين رابطه تاييد كرده كه با شورشيان سوريه ارتباط دارد. اين درحالي است كه ايران همچنان نفوذ قابل توجهي در عراق و لبنان نيز دارد. در اين ميان برخي ناظران مدعي‌اند از آنجايي كه مقاومت عراق به واسطه حمله تركيه به مواضع كردها در شمال اين كشور ناراضي هستند، نگراني‌هايي در مورد بروز احتمال درگيري‌هايي ميان مقاومت عراق و نيروهاي تركيه در اين كشور به وجود آمده است.
اهرم تهران
در ادامه امواج مديا با انتشار گزارشي ادعايي به ديگر نقاطي كه ايران و تركيه داراي رقابتي ژئوپليتيك هستند، اشاره كرده و به زورآزمايي آنكارا و تهران در قفقاز جنوبي پرداخته، بالاخص در ميدان كريدور موسوم به زنگزور كه هدف ادعايي آن اتصال آذربايجان به منطقه نخجوان است. اين درحالي است كه همچنان گمانه‌زني‌هايي ادعايي در اين رابطه مطرح است كه كريدور زنگزور با حمايت تركيه كه قصد دارد ايران را از ارمنستان جدا كند در حال عملياتي شدن است. در عين حال تهران، قفقاز جنوبي را به عنوان يك منطقه تاريخي كه در آن همواره نفوذ داشته، مي‌‌بيند و از دست دادن دسترسي به ارمنستان و ديگر كشورهاي منطقه را تهديدي استراتژيك قلمداد مي‌كند. به ادعاي ديگر نشريات خارجي ايران احتمالا با رهبران جديد سوريه وارد تعامل خواهد شد تا منافع امنيتي اساسي خود را تامين كند. برخي كارشناسان در اين زمينه اين‌گونه تحليل مي‌كنند كه اين رويكرد ممكن است بخشي از تلاش‌‌ها براي تشكيل اجماع جديدي با هدف درك مشترك از تهديدات مربوط به اسراييل باشد. در اين راستا اين گمانه‌زني نيز مطرح است كه گسترش اشغالگري اسراييل در سوريه ممكن است در طول زمان به نفع ايران تمام شود، چراكه در اين صورت تهران احتمالا تلاش خواهد كرد از شبكه‌هاي حاميان كه در طول دهه‌ها ساخته است، براي طراحي مسيرهاي لجستيكي جايگزين از طريق سوريه استفاده كند. ايران همچنين ممكن است درنهايت به اين نتيجه برسد كه برقراري ارتباط با گروه‌هايي مانند كردهاي سوريه مي‌تواند به اين كشور كمك كند تا نفوذ تركيه را كاهش داده و در عين حال، اهرم فشاري بر حاكمان جديد دمشق ايجاد كند.
اين درحالي است كه وب‌سايت ژئوپلتيكال فيوچر همزمان با انتشار يادداشتي در راستاي تحولات اخير سوريه و بازيگران دخيل در تحولات آينده اين كشور آورده است كه از زمان حمله نيروهاي شورشي سوريه كه منجر به بركناري بشار اسد در اوايل ماه جاري شد، همچنان بحث‌هاي زيادي درباره اينكه چه كساني در حال قدرت گرفتن هستند و همزمان چه كساني در حال سقوط هستند، شكل گرفته است. در ادامه اين گزارش ادعايي آمده است كه روسيه، ايران و همچنين مقاومت و مشخصا حزب‌الله كه در طول سال‌هايي كه سوريه درگير جنگ داخلي بوده از دولت اين كشور حمايت مي‌كردند، اكنون بر فعل و انفعال‌هاي روسيه و خاورميانه متمركز شده‌اند. در چنين شرايطي ناظران مدعي‌اند تركيه و اسراييل از شرايط به وجود آمده در سوريه بهره‌مند شده‌اند، چراكه تل‌آويو در اين زمينه مدعي است حزب‌الله يكي از مسيرهاي لجستيكي خود در سوريه را ازدست داده است. هر چند كه تل‌آويو همچنان مدعي است كه به دليل تهديدهاي موجود، به حملات خود به مواضع نظامي سوريه ادامه خواهد داد.
باج روسيه به تركيه؟
به ادعاي ديگر نشريات خارجي براي آسياي مركزي نيز كه از تحولات ميداني سوريه فاصله زيادي دارد، امكان دستيابي به منافع اقتصادي تحت تاثير تحولات رخ داده در خاورميانه وجود دارد، چراكه برخي ناظران ادعا مي‌كنند كه ممكن است تركيه با افزايش قدرت از روسيه و ايران نيز كه اخيرا دخالتي در درگيري‌هاي سوريه نداشتند، درخواست امتيازاتي داشته باشد. يكي از موضوعات ادعايي مدنظر تركيه و شركاي تجاري آسياي مركزي اين بازيگر، بازگشايي يك مسير زميني موسوم به كريدور زنگزور در قفقاز جنوبي است كه احتمال ميرود روسيه در تحقق آن نقش داشته باشد. مسير زميني موسوم به كريدور ۴۳ كيلومتري زنگزور، كه انتظار ميرود تجارت زميني بين شرق آسيا و اروپا را كارآمدتر كند، آذربايجان را به منطقه خودمختار نخجوان متصل و از خاك ارمنستان عبور كرده و به تركيه و بازارهاي اروپايي مي‌‌پيوندد. اين ارتباط حمل و نقلي قرار بود براساس توافق آتش‌‌بسي كه پس از درگيري‌هاي اخير ميان آذربايجان و ارمنستان در سال ۲۰۲۰ به دست آمد و همچنين با تضمين امنيتي روسيه، برقرار شود. با اين حال، اين كريدور ادعايي همچنان مورد مناقشه قرار دارد، چراكه ارمنستان نسبت به مسائل مربوط به حاكميت ملي خود نگراني‌هايي دارد و هنوز توافق صلح اين كشور با باكو امضا نشده است.
بر اين اساس اين ادعا همچنان مطرح است كه اين احتمال وجود دارد كه اردوغان از پوتين يعني همتاي روس خود بخواهد كه براي عملياتي شدن كريدور ادعايي زنگزور نقش‌آفريني كند و در عوض تركيه براي خروج نيروهاي روسي از سوريه و همچنين ايجاد رابطه با رهبران جديد در اين كشور به مسكو كمك‌هايي ارايه كند. تيموتي‌اش، اقتصاددان در يك تحليلي در اين رابطه نوشت: شايد تركيه از روسيه اين خواسته را داشته باشد كه شرايط تامين انرژي‌‌هاي كليدي كه اكنون به دليل تحريم‌هاي امريكا در خطر است را تسهيل نمايد و همچنين اين احتمال وجود دارد كه توافقي با روسيه براي دسترسي آذربايجان و تركيه به نخجوان از طريق كريدور زنگزور و ادامه مسير به آسياي مركزي برقرار شود. او در ادامه اين را هم گفت كه پوتين اكنون به اردوغان بدهكار است. اردوغان نيز طلب خود را وصول خواهد كرد! همزمان احمد وخشيته، استاد ارشد دانشگاه رودن مسكو نيز استدلال مشابهي ارايه داده است. او در مصاحبه‌اي با رسانه آلماني دويچه وله تحليل كرد كه تركيه مي‌تواند از نفوذ خود در موضوع سوريه استفاده كند تا اهداف ژئوپليتيكي گسترده‌تري مانند تحقق كريدور ادعايي زنگزور را پيش ببرد. براساس توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰، قرار بود كه نيروهاي مرزي روسيه كنترل حمل و نقل در كريدور زنگزور را به عهده داشته باشند. با اين حال، نفوذ روسيه كاهش يافته است، زيرا ارمنستان تقريبا از پيمان امنيتي منطقهاي به رهبري روسيه كنار كشيده و به طور فزايندهاي به دنبال مشاركت‌هايي با غربي‌ها است. همچنين بحث‌هايي درباره دور زدن ارمنستان و ايجاد يك كريدور زميني جايگزين از طريق خاك ايران مطرح شده است، اما منافع تجاري و امنيتي ايران نيز نقش مهمي در اين زمينه ايفا مي‌كنند.
تركش‌هاي شام به قلب آسيا
به ادعاي ژئوپلتيكال فيوچر با اين وجود، اردوغان تلاش زيادي براي ايجاد اين مسير زميني كرده است. علاوه بر اين دفتر رياست‌جمهوري تركيه اعلام كرد كه در چارچوب ديپلماسي فشرده درباره سوريه، اردوغان نيز روز شنبه با الهام علي‌اف رييس‌جمهور آذربايجان به صورت تلفني گفت‌وگو كرده است. در حال حاضر، تركيه و آذربايجان از طريق يك مسير زميني از خاك گرجستان به يكديگر متصل هستند. نرگيزا اومارا در مقاله‌اي براي مركز سياست خزر نوشت: با اين حال، كريدور ادعايي زنگزور كوتاه‌ترين مسير زميني از آسيا به اروپا محسوب مي‌شود و مي‌تواند چشم‌اندازهاي بزرگي براي توسعه حمل و نقل ترانس خزر ايجاد كند كه تقريبا تمام آسياي مركزي و قفقاز جنوبي را در بر مي‌گيرد.
رييس محوتدينوا، مدير منطقهاي سازمان Global Civil Initiatives كه يك سازمان غيردولتي مستقر در قرقيزستان است در اين باره نوشت: «كريدور زنگزور فقط يك مسير ميان‌بر نيست، بلكه تغييردهنده قواعد بازي براي آسياي مركزي است، زيرا امكان ادغام اقتصادي بي‌سابقه و اتصال ميان آسيا و اروپا را فراهم مي‌كند.» او همچنين افزود: «براي پنج كشور آسياي مركزي، اين مسير مي‌تواند چشم‌انداز ژئواكونوميك را بازتعريف كند و دسترسي سريع‌تر و ارزان‌تر به بازارهاي اروپايي را فراهم آورد. اين امر به اين كشورها امكان مي‌دهد تا از موقعيت استراتژيك خود نهايت بهره‌‌برداري را داشته باشند.» منظور محوتدينوا از پنج كشور آسياي مركزي، قزاقستان، قرقيزستان، ازبكستان، تاجيكستان و تركمنستان است.