روي ديگر تهران دوست‌داشتني
شهر گم‌شده در ميان دود و شلوغي
زينب سادات فخرايي| تهران با تراكم بالا، آلودگي شديد و ترافيك سنگين، هر روز ساعت‌ها از زندگي مردمش را تلف مي‌كند. همچنين بيش از ۵۵درصد درآمد خانوارهاي تهراني صرف مسكن مي‌شود و فقر مسكن گريبان‌شان را گرفته است و ۹۹.۷درصد ساكنان پايتخت حس سرزندگي ندارند. به‌زعم كارشناسان، ريشه اين بحران به توسعه عمودي و بلندمرتبه‌سازي برمي‌گردد كه تهران را به شهري غيرقابل زيست تبديل كرده است. دو هفته تعطيلي تهران به دليل آلودگي هوا، وضعيت بحراني زيست در پايتخت را براي ساكنانش شرح مي‌دهد. در روزهايي كه شاخص آلودگي هوا در وضعيت قرمز قرار داشت و مردم هوايي براي تنفس نداشتند، خيابان‌هاي شهر همچنان درگير ترافيك سنگين و ازدحام خودروها بودند. به گفته محمد درويش، كارشناس محيط‌زيست بالاترين نرخ ترافيك در كل جهان متعلق به تهران است. فشار آلودگي و ترافيك تنها بخشي از ماجراي تهران ناتراز است. تهراني‌ها در سال بيش از 55درصد از درآمدشان را براي هزينه مسكن پرداخت مي‌كنند كه اين براساس استانداردهاي جهاني به‌معناي فقر مسكن است. زندگي در چنين شهري، سبب شده است كه براساس گزارش مركز مطالعات و برنامهريزي شهر تهران با عنوان «سرزندگي شهري در مناطق ۲۲گانه شهر تهران»، 99.7درصد پايتخت‌نشين‌ها اصطلاحا «سرزنده» نباشند. نخ اين مشكلات به كلاف توسعه ناتراز و عمودي شهر مي‌رسد. براساس طرح جامع تهران، پايتخت بايد در سال 1372 گسترش مي‌يافت؛ اما با گذشت 31 سال مساحت تهران تغييري نكرده است. اين درحالي‌است كه در سال 1372 تهران حدود 6ميليون و 600هزار نفر جمعيت داشت و امروز، در سال 1402 بيش از 9ميليون نفر ساكن اين شهرند. محدود كردن شهر كار را به جايي رسانده است كه به گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي، تهران با 149 نفر در هكتار، چهارمين شهر متراكم جهان است. زندگي در شهر متراكم آلوده پرترافيك، بايد هم باعث افسردگي مردمش شود. گره اين كلاف در هم پيچيده را وزارت راه و شهرسازي مي‌تواند باز كند. از آنجا كه اين وزارتخانه بيش از دو برابر مساحت كل مناطق مسكوني كشور، زمين در اختيار دارد، مي‌تواند با گسترش محدوده شهر، تهران را از شرايط نامساعد فعلي به حالي ايده‌آل برساند.
شهر غيرقابل زيست، دستاورد گسترش عمودي
در سال‌هاي اخير، تهران با مشكلات متعددي دست و پنجه نرم مي‌كند كه نتيجه ناترازي در توسعه شهري است. با تراكم ۱۴۹ نفر در هر هكتار، تهران چهارمين شهر متراكم جهان است. بر اساس گزارش‌ها، تهران با داشتن بالاترين نرخ ترافيك در جهان، ركوردهايي را در هدررفت زمان به نام خود ثبت كرده است. محمد درويش، در اين زمينه گفت :«بالاترين نرخ ترافيك در جهان متعلق به تهران است. لس‌آنجلس در رتبه دوم قرار دارد و نرخ هدررفت زمان در ترافيك تهران دو برابر اين شهر است.» اين وضعيت نه‌تنها به هدر رفت زمان مي‌انجامد، بلكه باعث شده است كه ۹۹.۷درصد از تهراني‌ها در ارزيابي سرزندگي شهري، «سرزنده» نباشند. اين ترافيك سنگين، علاوه بر هدر رفتن زمان، به مصرف بيشتر بنزين منجر مي‌شود. مصطفي سعيدي، كارشناس انرژي، در اين خصوص گفت: «حركت خودرو با سرعت ۱۰ كيلومتر بر ساعت، كه در وضعيت ترافيك معمولي تهران مشاهده مي‌شود، تقريبا ۱۰۰درصد بيشتر از حركت با سرعت ۵۰ تا ۸۰ كيلومتر بر ساعت بنزين مصرف مي‌كند.» همين امر باعث شده است كه مصرف روزانه بنزين در تهران در سال جاري به حدود ۲۱ميليون ليتر برسد و در برخي روزها اين رقم به بيش از ۲۲ميليون ليتر نيز افزايش يابد. اين مصرف زياد سوخت كه از بلندمرتبه‌سازي نشات مي‌گيرد، يكي از عواملي است كه تهران را در صدر آلوده‌ترين شهرهاي جهان قرار داده است.
گسترش عمودي و بلندمرتبه‌سازي در تهران كه به‌ويژه در دهه‌هاي اخير افزايش يافته، عاملي است كه بر مشكلات مصرف انرژي و آلايندگي تأثير گذاشته است. اين نوع توسعه شهري باعث تراكم جمعيت و افزايش ترافيك در مناطق محدود شهري مي‌شود. محمدمنان‌رييسي، نايب‌رييس كميسيون عمران مجلس، به‌وضوح اشاره كرد كه بلندمرتبه‌سازي در شهرسازي تأثير مستقيمي بر مصرف انرژي و سوخت دارد و سبب افزايش مصرف بنزين و برق در تهران مي‌شود. نتيجه اين روند، علاوه‌بر مشكلات ترافيكي، آلودگي شديد هوا و چالش‌هاي زيست‌محيطي گسترده دارد.
افقي‌سازي، پاسخ صحيح حل بحران است
از سال ۱۳۷۲ قرار بود بر اساس طرح جامع، محدوده شهر تهران گسترش يابد تا از تراكم جمعيتي و مشكلات ناشي از آن جلوگيري شود؛ اما در عمل، به جاي توسعه افقي، شهر محدود شد و به‌طور عمودي گسترش يافت. جمعيت پايتخت از حدود ۶ميليون و ۶۰۰هزار نفر در سال ۱۳۷۲ به بيش از ۹ميليون نفر در سال ۱۴۰۳ رسيد، در حالي كه مساحت آن تغييري نكرد. اكنون تهران با ۱۴۹ نفر در هر هكتار، چهارمين شهر متراكم جهان است و ۲۳درصد جمعيت كشور در كمتر از يك درصد مساحت ايران زندگي مي‌كنند. اين تراكم بالا، فشار مالي زيادي بر ساكنان وارد كرده است. به‌طوري كه ۵۵.۸درصد از درآمد خانوارهاي تهراني صرف هزينه مسكن مي‌شود، در حالي كه استاندارد جهاني اين هزينه كمتر از ۳۰درصد است. كريم يزدي‌خواه، كارشناس اقتصادي در اين خصوص گفت: «محدوديت گسترش افقي و عرضه نكردن زمين، هزينه ساخت مسكن در تهران را تا هشت برابر افزايش داده است.» اين‌درحالي است كه وزارت راه و شهرسازي زمين‌هايي معادل دو برابر مساحت مناطق مسكوني كشور و ۳۰ برابر تهران را در اختيار دارد. راهكار اين بحران، مديريت بهينه و الحاق زمين‌هاي دولتي به محدوده شهري است. به گفته يزدي‌خواه: «شوراي عالي شهرسازي تنها ۰.۵درصد از كل مساحت ايران را به مسكن اختصاص داده است و بيش از ۹۹.۵درصد از اراضي كشور بلااستفاده مانده‌اند.» گسترش افقي و استفاده بهينه از ۱.۸ميليون هكتار زمين دولتي مي‌تواند با كاهش هزينه مسكن، بار مالي خانواده‌ها را كم كرده و كيفيت زندگي شهري را ارتقا دهد.