در سال 2024 بي‌نظمي‌ها در ابعادي وسيع غالب شد. رقابتهاي ژئوپليتيكي افزايش يافت و جنگ‌‌هاي جاري به تنش‌ها افزود. در همين راستا و به بهانه سال نوي ميلادي، برخي از رسانه‌ها تلاش كردند تا تحولات سال 2024 را اولويت‌بندي كرده و با ارايه تحليلي مختصر در باب آن به ابعاد و پيامدهاي هر كدام از رخداد‌ها بر معادلات سال پيش رو بپردازند، اين در حالي است كه جنگ در خاورميانه و بازگشت دونالد ترامپ در اولويت تمامي رسانه‌ها قرار داشته؛ دو رخدادي كه مي‌تواند پيامدهاي جدي براي معادلات سال 2025 داشته باشد. به همين بهانه روزنامه اعتماد تلاش كرده تا به مهم‌ترين تحولات سال 2024 و پيامدهاي حاصل از آن، با نگاهي به نشريه‌هاي خارجي بپردازد.
جهان در شوك بازگشت ترامپ
مهم‌ترين رويداد جهان از نگاه بسياري از نشريه‌ها پيروزي خيره‌كننده ترامپ در انتخابات 2014 است. به باور گروهي از ناظران پيروزي دونالد ترامپ نامزد جمهوري‌خواهان در برابر كامالا هريس نماينده دموكرات‌ها در سال 2024 به عنوان بزرگ‌ترين رخداد سياسي در تاريخ ايالات متحده ثبت شد. پس از شورش 6 ژانويه كه توسط طرفداران دونالد ترامپ عليه نتايج انتخابات 2020 انجام شد كه حتي اعضاي ارشد حزب جمهوري‌خواه نيز ترامپ را مسوول اخلاقي آن دانستند، به نظر مي‌‌رسيد كه رييس‌جمهور منتخب كنوني امريكا شانسي براي بازگشت به ميدان سياست ندارد. اين در حالي است كه به ادعاي ناظران بازگشت او به كاخ سفيد به دليل جذابيت منحصر به فردش براي رأيدهندگان حاميان جمهوري‌خواهان، نارضايتي عمومي از وضعيت اقتصادي و مهاجرت غيرقانوني، و محبوبيت پايين جو بايدن محقق شد. اين اتفاقات در حالي رخ داد كه جو بايدن رييس‌جمهور وقت امريكا در ماه جولاي پس از يك مناظره فاجعه‌‌بار با ترامپ كه شك و ترديدهاي بسياري را در مورد صلاحيت او براي حضور در كاخ سفيد براي چهار سال ديگر تأييد كرد، از رقابت كناره‌گيري كرد. پس از آن دموكرات‌ها كامالا هريس را به عنوان نامزد رياست‌جمهوري برگزيدند. با اين حال، موفقيت‌هاي هريس در مناظره‌ها كه داده‌هاي نظرسنجيها مشهود بود منجر به پيروزي‌اش در روز انتخابات نشد. در عوض، ترامپ پيروز شد و يك ماموريت بيسابقه و قدرتمند را اعلام كرد. همزمان جمهوري‌خواهان كنترل كنگره را به دست آوردند. از نگاه تحليلگران بازگشت ترامپ به كاخ سفيد در شرايطي رخ داد كه معادلات جهان و به‌طور مشخص خاورميانه با سال 2016 كاملا متفاوت است. فارین پالسي در گزارشي در راستاي چرايي پيروزي ترامپ در انتخابات امريكا آورده است كه ظهور اين نوع از پوپوليسم و ميزان اضطراب و حتي خشم در بدنه سياسي به ويژه در غرب جهان يك انقباض لحظه‌اي نبود بلكه بخشي از يك واكنش منفي بسيار وسيع‌تر و عميق‌تر است كه احتمالا دهه‌ها با آن زندگي خواهيم كرد. چرا كه اين يك واقعيت بسيار مهم است كه انتخاب ترامپ به جهان نشان داد پوپوليسم از بين نمي‌رود و اكنون بخشي از چشم‌انداز سياست است كه بايد با آن كنار بياييم. به ادعاي فريد زكريا اكنون فقط حزب جمهوري‌خواه پوپوليستي و طرفدار ترامپ وجود دارد.
تحولات دومينووار در خاورميانه
پيامدهاي ناشي از حمله حماس به اسراييل در اكتبر 2023 در سال 2024 در سراسر خاورميانه طنين‌‌انداز شد. اسراييل جنگ خود را در غزه ادامه داد. تعداد شهدا اكنون به بيش از 45 هزار نفر رسيده و همچنين شمال غزه در آستانه قحطي قرار دارد. به ادعاي ناظران، اسراييل طي يكسال اخير رهبران حماس را هدف قرار داده؛ اما هدف استراتژيك اين رژيم يعني شكست حماس همچنان محقق نشده است. در ماه آوريل طي اقدامي متجاوزكارانه رژيم اسراييل كنسولگري ايران در دمشق را هدف حمله هوايي قرار داد كه منجر به حمله بيسابقه موشكي و پهپادي ايران به مواضعي در تل‌آويو شد. پس از آن بود كه اسراييل با كمك ايالات متحده سعي كرد پاسخ مشروع ايران را خنثي كند و در نهايت حملاتي محدود به برخي نقاط ايران انجام داد. در ماه ژوئيه نيز اسراييل اسماعيل هنيه را در تهران ترور كرد. دو ماه بعد و پس از خويشتنداري تهران با هدف رسيدن به آتشبس در غزه و لبنان ايران با حمله موشكي ديگري به اسراييل اقدام اخير اين رژيم در تهران را بر اساس حق مشروع خود پاسخ داد. مهم‌ترين رويداد پس از اين حمله وسيع ايران يعني در ميانه سپتامبر، حملات اطلاعاتي مخفيانه و انفجار دستگاه‌هاي پيجري بود كه موجب شد تعداد زيادي از شهروندان لبناني و همچنين اعضاي حزب‌الله دچار آسيب ديدگي شوند. دو هفته پس از آن بود كه بر اثر حمله هوايي رژيم اسراييل سيد حسن نصرالله، رهبر حزب‌الله به شهادت رسيد. سپس نيروهاي زميني اسراييل به جنوب لبنان حمله كردند. به ادعاي ناظران تمركز مقاومت بر تحولات خاورميانه فرصتي براي نيروهاي مورد حمايت تركيه در سوريه ايجاد كرد تا در نهايت دسامبر سالي كه گذشت دولت بشار اسد در سوريه را از قدرت بركنار كرده و معادلات منطقه را تغيير دهند. در كنار تنش‌هاي حاكم بر خاورميانه، آنچه در عربستان مي‌گذرد قابل توجه است، به ادعاي فارين پالسي بن سلمان، شاهزاده سعودي در تلاش براي اصلاحاتي در جامعه بسته اين كشور است تا بدين طريق پادشاهي از نظر اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي با فرايندهاي جهاني هم‌صدا شود. البته به ادعاي اين نشريه تحولات كنوني در عربستان به معناي حركت در مسير دموكراسي نيست بلكه تلاشي است براي گذار از نظم سنتي به نظم مدرن.
1- تداوم جنگ روسيه و اوكراين
شرايط روسيه در سال سوم جنگ با اوكراين به نظر مي‌رسد كه بهتر شده است. از ماه ژوئيه 2014 نيروهاي روسي توانسته‌اند نيروهاي اوكرايني را در جبهه‌هاي شرقي اين كشور به عقب برانند. سرزميني كه روسيه با استراتژي گوشت چرخ‌كن خود به دست آورده، هزينه بالايي داشته است. تلفات روسيه احتمالا بيش از 115هزار كشته و 500 هزار زخمي است. اوكراين اما با جمعيتي تقريبا يك‌چهارم جمعيت روسيه 43 هزار سرباز كشته و 370 هزار زخمي داشته است. كييف در ماه اوت به‌طور متقابل به مرز شمالي روسيه حمله كرد تا سرزميني در منطقه كرسك را تصرف كند. اين اقدام به منظور وادار كردن مسكو به جابه‌جايي نيروها از نيروهاي درگير اوكرايني در شرق اوكراين انجام شد. اما روسيه واكنشي نشان نداد و به‌جاي آن حدود 10 هزار سرباز كره شمالي را براي جنگ در كرسك مستقر كرد. در اوايل دسامبر، سازمان اطلاعات اوكراين يك ژنرال ارشد روسي را با بمبي كه در خارج از ساختمان آپارتمانش در مسكو كار گذاشته شده بود، به قتل رساند و اين كار خطر تشديد تنش‌ها را به همراه داشت. اوكرايني‌ها همچنان از كندي تأمين سلاح‌هاي پيشرفته از سوي غرب گله‌مند هستند. با اين حال، واشنگتن در ماه نوامبر سياست ديرينه خود را معكوس كرد و به كييف اجازه داد تا از موشك‌هاي دوربرد ساخت ايالات متحده عليه روسيه استفاده كند. با آغاز سال 2025، سوال اين است كه آيا روسيه و اوكراين مي‌توانند جنگ فرسايشي خود را ادامه دهند. روسيه در نيروي انساني و تجهيزات برتري قابل توجهي دارد؛ با اين حال، اقتصاد اين كشور در حال افول است. در عين حال، ارتش اوكراين به مرز بحران نزديك شده و حمايت‌هاي كنوني غرب ممكن است تضعيف شود. اما همچنان درخواست‌‌ها براي مذاكرات آتشبس افزايش يافته است. با اين حال به ادعاي ناظران به نظر مي‌رسد كه ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه براي هر توافقي آماده است.
2- قدرت گرفتن راست افراطي در اروپا!
حزب‌هاي سياسي حاكم در اروپا ضربات متعددي را متحمل شده‌اند. حاكميتي كه راي‌دهندگان در سال 2025 با آن مواجه هستند، نگران‌كننده است. در بريتانيا، رأيدهندگان احزاب حاكم را از صحنه خارج كردند. تصميم امانوئل مكرون رييس‌جمهور فرانسه براي برگزاري انتخابات پارلماني زودهنگام پس از موفقيت احزاب راست‌گرا در انتخابات پارلماني اروپا نتيجه معكوس داد و اين مي‌تواند به زيان رياست‌جمهوري او تمام شود. ائتلاف حاكم در آلمان پس از عملكرد ضعيف احزاب تشكيل‌دهنده‌اش در انتخابات ايالتي در سپتامبر، فروپاشيد. به نظر مي‌رسد نارضايتي از وضعيت اقتصادي عاملي مشترك در سقوط احزاب ميانه روي اروپايي محسوب مي‌شود. نظرسنجيها همزمان نشان مي‌دهند كه نارضايتي گسترده‌تري از سياست‌هاي دموكراتيك و تمايل به رهبران قوي كه با نخبگان سياسي مقابله كنند، وجود دارد، به همين دليل امروز در قاره سبز شاهد اقبال بالاي احزاب راست افراطي هستيم.
3- جهان در انتظار شوك چيني
چين از اوايل دهه 2000 از يك منطقه اقتصادي كم اهميت به يك قدرت جهاني تبديل شد و اين موفقيت به واسطه افزايش صادرات اين كشور به دست آمد. اما طبيعي است كه اين موفقيت هزينه‌هايي را نيز براي ديگران، به ويژه ايالات متحده به باور آورده است. امريكايي‌ها كالاهاي مصرفي ارزان‌تري دريافت كردند، اما همزمان يك ميليون شغل در بخش توليد را از دست دادند؛ چرا كه توليدكنندگان داخلي يا كارخانه‌هاي خود را تعطيل كردند يا به دنبال نيروي كار ارزان‌‌تر به خارج از مرزها چشم دوختند. اقتصاددانان اين پديده را «شوك چين» ناميدند و همچنين معتقد بودند كه اين يك رويدادي است كه به يك‌باره رخ داده است. با اين حال، زماني كه كوويد19 به پرستيژ چين ضرباتي وارد كرد، اقتصاد اين كشور رو به ضعف رفت. شي‌جين پينگ رييس‌جمهور چين به جاي انجام تغييرات ضروري و دردناك در اقتصاد اين كشور به استراتژي‌اي كه موجب رشد چين شده بود يعني صادرات بازگشت. در اين زمينه پكن يارانه‌ها را به توليدكنندگان داخلي افزايش داد و آنها اكنون بيشتر از آنچه كه بازار داخلي چين مي‌تواند جذب كند، توليد مي‌كنند. مازاد توليد نيز همزمان به خارج از كشور ارسال مي‌شود. هرچند كه به باور ناظران اين انباشت كالاها برخي مزايايي دارد و آن اين است كه پنل‌هاي خورشيدي و خودروهاي برقي چيني با هزينه پاييني مي‌توانند انتقال جهان به يك اقتصاد سبزتر را تسريع كنند، اما كشورهاي واردكننده بيشتر نگران اين هستند كه شوك دوم چين صنعت داخلي آنها را نابود كند. برزيل و هند از جمله كشورهايي هستند كه به ايالات متحده در اعمال تعرفه‌هاي جديد بر كالاي چيني پيوسته‌اند. واشنگتن نيز به احتمال زياد در سال 2025 تعرفه‌هاي خود را بيشتر افزايش خواهد دادكه اين امر مي‌تواند تنش‌هاي تجاري بيشتري را ميان پكن و واشنگتن ايجاد كند يا زمينه را براي يك راه‌حل از طريق مذاكره فراهم كند.
4- هوش مصنوعي در خط مقدم تحولات؟
انقلاب هوش مصنوعي، داستان‌هاي علمي تخيلي را به واقعيت علمي تبديل مي‌كند. فهرست پيشرفت‌هاي اخير در زمينه هوش مصنوعي چشمگير است و كاربردهاي عملي آن نيز قابل توجه است. هوش مصنوعي در حال استفاده براي تحليل شرايط ژنتيكي، بهبود مراقبت‌هاي بهداشتي، ايجاد كارايي در توليد و موارد ديگر است. به مانند همه فناوري‌هاي انقلابي، كارشناسان همچنان درباره اينكه كدام كشور پيشرو است، بحث مي‌كنند. بيشتر معيارها البته نشان مي‌دهند كه ايالات متحده با فاصله زيادي همچنان پيشرو است. با اين حال، چين نيز در انتشار مقالات تحقيقاتي در باب هوش مصنوعي، پيشتاز است. هر كشور خواهان قدرت هوش مصنوعي با محدوديت‌هايي روبرو است از جمله، در دسترس بودن نيروي كار ماهر و هزينه‌هاي بالاي ورود به حوزه هوش مصنوعي. از همين رو گفته مي‌شود انقلاب هوش مصنوعي ممكن است شكاف بين كشورهاي ثروتمند و فقير را گسترش دهد.
5- رقابت در فضا
در سال 2024ژاپن يك لندر هوشمند (SLIM) را در يك دهانه ماه در ژانويه فرود آورد و به مدت سه ماه داده‌هايي را به زمين ارسال كرد؛ چين يك پرنده فضايي فرستاد كه نمونه‌هاي خاك را از سمت دور ماه به زمين آورد. مريخ‌نورد پرسيورنس ناسا شواهدي از حيات ميكروبي در مريخ را پيدا كرد. يك ماموريت مشترك اتحاديه اروپا و ژاپن از قطب جنوبي سياره عطارد عكاسي كرد و همچنين اسپيس ايكس فناوري جديدي را براي ضبط راكت‌هاي تقويتي بازگشتي با «دست‌هاي چنگكي» نشان داد. اما متأسفانه، فضا تنها محل رقابتهاي تجاري و علمي نيست. همچنين به فضايي تازه براي تشديد رقابتهاي ژئوپليتيكي تبديل شده است. مقامات امريكايي در ماه مه روسيه را به قرار دادن يك سلاح ضد ماهواره‌‌اي هسته‌اي در فضا متهم كردند. در همين حال، چين به‌طور چشمگيري تعداد ماهواره‌هاي نظامي خود را در فضا افزايش داد. تعداد كمي از توافقات بين‌المللي كه عمليات فضايي را تنظيم مي‌كنند، تأثيرات زيادي بر محدود كردن نظامي‌سازي فضا ندارند.
6- كارنامه منفي تغييرات آب و هوايي
زمين در حال گرم‌تر شدن است. دانشمندان به مدت دهه‌ها هشدار دادهاند كه تمايل انسان‌ها به سوخت‌هاي فسيلي، آب و هوا را تغيير خواهد داد و اين تغييرات ممكن است دايمي باشد. سطح دي‌‌اكسيد كربن در جو همچنان در حال افزايش است و سال 2024 به عنوان گرم‌ترين سال ثبت شده در تاريخ ثبت خواهد شد. براي اولين‌بار، دماي متوسط جهاني 1.5 درجه سانتي‌گراد بالاتر از زمان‌هاي پيش از صنعتي شدن بود. اين در حالي است كه توافق‌نامه پاريس 2015 تلاش دارد تا از عبور دايمي از اين سطح جلوگيري كند. برخي پيامدهاي تغييرات آب و هوايي به راحتي قابل مشاهده‌اند. اما بسياري از پيامدهاي تغييرات آب و هوايي به دليل تغييرات تدريجي، مانند نفوذ آب دريا به منابع آب شيرين، به سختي قابل مشاهده‌اند و تنها با گذشت زمان آشكار خواهند شد. كنفرانس بين‌المللي سالانه COP 29 درباره آب و هوا، پيشرفت‌هاي مختصري در كمك به كشورهاي در حال توسعه براي تأمين مالي كاهش انتشار گازها و سازگاري با تغييرات آب و هوايي به دست آورد، اما پيشرفت‌هاي بيشتري در ديگر زمينه‌ها حاصل نشد.
7- ظهور ائتلاف‌هاي تازه نفس
به ادعاي وب سايت شوراي روابط خارجي اروپا بازگشت رقابتهاي ژئوپليتيكي در همكاري‌هاي روزافزون بين چين، روسيه، ايران و كره شمالي مشهود است. اين همكاري به نام‌‌هاي مختلفي از جمله محور چهارگانه شناخته شده است. همچنان بحث‌هايي درباره محور بودن اين ائتلاف وجود دارد. با اين حال به نظر مي‌رسد روابط ميان اين چهار كشور در حال عميق‌تر شدن است. ايران وارد سطح وسيعي از همكاري‌هاي نظامي با روسيه شده است. كره شمالي ميليون‌ها گلوله توپ به روسيه ارايه داده و چين همزمان به بازسازي زيرساخت‌هاي صنعتي دفاعي روسيه كمك كرده است. در تابستان امسال، پوتين براي اولين‌بار طي بيست و چهار سال اخير به پيونگ‌يانگ سفر كرد تا يك معاهده شراكت استراتژيك جامع را امضا كند. كره شمالي اكنون نيروهايي را براي جنگ در اوكراين اعزام كرده است. چين و روسيه همزمان تمرينات نظامي مشترك خود را افزايش دادهاند كه شامل پرواز بمب‌‌افكن‌‌ها به منطقه شناسايي دفاع هوايي آلاسكا در تابستان امسال بود. روسيه نيز در عوض، فناوري‌هاي نظامي، فضايي و نظارتي بسيار حساس را به هر سه كشور ارايه داده است. با اين همه به ادعاي ناظران اين چهار كشور منافع متضادي با يكديگر دارند. اما در يك مورد توافق دارند: آنها مي‌خواهند قدرت ايالات متحده را در امور جهاني كاهش دهند.