ضرورت تاريخي حضور زنان در ديپلماسي آب
معصومه اشتياقي
مديريت پايدار و عادلانه آب در محيطي آرام و صلح‌آميز يكي از چالش‌هاي حياتي قرن بيست و يكم است. آگاهي از نياز به تقويت ديپلماسي پيشگيرانه در همه ابعاد آب، بخشي جدايي‌ناپذير اين تلاش است. در دهه 1990 تحقيقات زيادي انجام شده بود كه جنگ‌هاي آبي را پيش‌بيني مي‌كردند، اما اين موضوع در بستر زمان تا حد زيادي رد شده است.
در واقع، تعاملات دولت‌ها درباره آب‌هاي فرامرزي تمايل بسيار بيشتري به سمت همكاري در صلح آبي نشان مي‌دهد.
در ژانويه 1992، پانصد كارشناس دولتي و غيردولتي آب در دوبلين، در كنفرانس بين‌المللي آب و محيط‌زيست گردهم آمدند تا در مورد آينده حاكميت جهاني آب در شرايط آب و هوايي در حال تغيير بحث كنند. در اصول راهنماي برآمده از اين كنفرانس، نقش اساسي زنان در مديريت آب به رسميت شناخته شد. اصل 3 بيانيه دوبلين تصريح مي‌كند كه «زنان نقش اصلي را در تامين، مديريت و حفاظت از آب ايفا مي‌كنند» و بنابراين، سياست‌هاي مثبت بايد نه تنها براي رفع نيازهاي خاص زنان در رابطه با آب، بلكه توانمندسازي آنها براي مشاركت «در تمام سطوح در برنامه‌هاي منابع آب، ازجمله تصميم‌گيري و اجرا» اتخاذ شود.
اين بيانيه از سوي جامعه جهاني اذعان داشت اگرچه زنان تامين‌كننده اصلي منابع آب در خانواده‌ها در سراسر جهان بوده و هستند، اما به ندرت در تصميم‌گيري در مورد مديريت اين منابع آبي نقش دارند.
بعدها در سال 2000، شوراي امنيت سازمان ملل قطعنامه 1325 را تصويب كرد كه اولين مورد از مجموعه قطعنامه‌هاي زنان، صلح و امنيت بود كه
به طور رسمي نياز به مشاركت زنان در تمام فعاليت‌هاي صلح‌سازي را به رسميت شناخت. طي زمان، تغييرات كوچك اما مثبتي در درك بين‌المللي از اهميت مشاركت زنان به عنوان شركاي برابر در همه زمينه‌هاي مرتبط با صلح و امنيت ايجاد شده است.
كشورهاي عضو، نهادهاي سازمان ملل متحد و بازيگران جامعه مدني گام‌هاي مهمي در اجراي قطعنامه برداشته‌اند، ازجمله با گنجاندن ديدگاه‌هاي جنسيتي در سياست‌ها، ابزارهاي برنامه‌اي و فعاليت‌هاي ظرفيت‌سازي.
در ادامه تحولات تاريخي بر اهميت حضور زنان در سياستگذاري و تصميم‌سازي آب، دبيركل سازمان ملل متحد در سال 2017 از كشورها خواست تا «متعهد به سرمايه‌گذاري در امنيت آب براي تضمين صلح و امنيت پايدار» شوند. در همان سال، شوراي امنيت جلسه‌اي در مورد ديپلماسي پيشگيرانه و آب‌هاي فرامرزي برگزار و بر نقش ديپلماسي آب و همكاري در پيشگيري از مناقشه تاكيد كرد. در همين راستا، توانمندسازي زنان، حق بر آب و نياز به همكاري آب فرامرزي در اهداف توسعه پايدار سازمان ملل متحد گنجانده شده است كه بر رابطه آب با صلح تاكيد مي‌كند. در چند سال گذشته، دبيركل سازمان ملل در گزارش‌هاي سالانه خود (به عنوان مثال گزارش 2021 در مورد صلح و امنيت زنان) بر رابطه بين جنسيت، ايجاد صلح، مديريت منابع طبيعي، تغييرات آب و هوا و امنيت تاكيد كرده است. باتوجه به مشاركت زنان در تصميم‌گيري در مورد مسائل زيست‌محيطي، ازجمله آب، جهان شاهد تعهدات صريح دولت‌ها تحت برنامه‌هاي اقدام ملي در اين ارتباط شده است.
در ايجاد صلح، زنان اغلب نزديك به جوامع عمل مي‌كنند كه مي‌تواند گفت‌وگو را در سطح محلي تسهيل كند و روايت‌ها را در سطح جهاني تغيير دهد. ما امروز بيش از هر چيزي نيازمند تغيير روايت‌ها در حقابه ايران در تعامل با كشورهاي همسايه در موضوع آب‌هاي مشترك و فرامرزي هستيم. هم‌اكنون شبكه ديپلماسي زنان و آب در حوزه رودخانه نيل به عنوان پلتفرمي براي زنان متخصص آب فعال در مديريت آب فرامرزي راه‌اندازي شد. همكاري بر سر منابع آبي مشترك حوضه نيل براي امنيت و توسعه آب در منطقه ضروري شناخته شد و خرد جمعي به سمت بهره‌گيري از ظرفيت زنان در حل مناقشات آب فرامرزي موفقيت‌آميز بوده است. بهبود برابري جنسيتي در تصميم‌گيري سطح بالا در حوضه‌هاي فرامرزي با تمركز بر افزايش رهبري زنان در تصميم‌گيري در مورد آب‌هاي مشترك در حوضه نيل و ديگر حوضه‌هاي فرامرزي در آفريقا و در سطح جهان با پيامدهاي مثبت حاصل براي صلح منطقه‌اي، امنيت انساني و حكمراني آب همراه بوده است.
گزارش‌ها حاكي از به رسميت شناختن صداي زنان در ديپلماسي آب، از جمله در مناطقي كه تحت تاثير درگيري قرار گرفته‌اند، است. درس‌آموخته‌هايي كه مي‌تواند چراغ راه ما در مسير ديپلماسي آب‌هاي فرامرزي باشد. بي‌شك دستيابي به مديريت پايدار آب مستلزم به چالش كشيدن نقش‌هاي سنتي جنسيتي، ارتقاي توانمندي زنان در حكمراني و مديريت منابع آب و ديپلماسي و اطمينان از اصلاحات حقوقي و سياستي متناسب با جنسيت است. تنظيمات همكاري آب فرامرزي با بهره‌مندي از ظرفيت زنان متخصص، در پنج كشور عربي در منطقه خاورميانه و شمال آفريقا، ازجمله لبنان، فلسطين، اردن، مصر و مراكش گوياي حقيقتي تاريخي از تغيير رويكردها به سمت تقويت ظرفيت‌هاي زنان در تعامل با مردان براي كاهش بحران‌ها و چالش‌هاي مربوط به مديريت آب و تقويت بسترهاي صلح‌سازي با كمترين هزينه ممكن براي پايداري سرزمين است. وضعيت فعلي ما را بر آن مي‌دارد كه در پيچ تاريخي بحران‌هاي آبي كشورمان، ضرورت توجه به فرصت‌هاي مغفول مانده اين حوزه را بشناسيم و مسير گشودگي را به نفع پايداري سرزمين‌مان ايران تسهيل كنيم.
پژوهشگر اجتماعي امور آب و عضو پيوسته و رييس كميته زنان انجمن ديپلماسي آب ايران