سمنان و ميراث يگانه‌اش
بهروز مرباغي
شهرهاي تاريخي كشور ميراث مشترك و ويژگي‌هاي مشابه زياد دارند. مثلا در بسياري از شهرهاي تاريخي‌مان مسجد جامع داريم و مسجد سلطاني. هريك زيباتر از آن يكي. مسجد سلطاني يا مسجد شاه هم همين‌طور. بسياري از شهرهاي تاريخي ما بازار تاريخي و زيبا دارند. از سنندج تا اصفهان. از تبريز تا كاشان. غالب شهرهاي ما نمادها و يادمان‌هايي دارند كه از جهت جنس و كاربري مشترك هستند. مثل دروازه‌ها و كاروانسراها يا آب‌انبارها و تكيه‌ها كه از دسته معماري جمع‌گرا هستند. اما برخي شهرها چيزي دارند كه خاص خود آن است و مي‌توان آن را برند و ويژگي يگانه آن شهر دانست.
سمنان از اين حيث بي‌نظير است. بيش از هشت سده است كه سامانه پخش آب سمنان كار مي‌كند و در برابر ده‌ها و شايد صدها مداخله يا سهم‌خواهي دولت‌ها و حكومت‌ها مقاومت كرده. سمنان شش استخر در دل محلات تاريخي شهر دارد. اين استخرها هرشب با آب رودخانه «گل رودبار» پر شده و هر صبح ساعت نه يا ده با آداب و اصولي پايدار و سنتي باز مي‌شوند و در نهرهاي شهر جريان مي‌يابند و باغات و خانه‌ها را سيراب مي‌كنند. اين سامانه چند ويژگي مهم دارد؛ نخست اينكه برخلاف ديگر شهرها و روستاها كه حق‌آبه افراد ممكن است وسط روز داده شود يا نيمه شب، تمام مراحل دريافت آب و آبياري باغ و مزرعه در اين شهر در طول روز و روشنايي خدادادي انجام مي‌شود و اين تدبير كمي نيست. دومين ويژگي سامانه آن است كه كاملا منتزع از حكومت‌ها عمل مي‌كند و در طول بيش از هشت سده كليه جوانب مديريت توزيع آب توسط هيات‌هاي محلي انجام مي‌شود. اين موضوع چنان جاافتاده و منسجم است كه ادبيات و فولكلور خاص خود را به وجود آورده. شعر و ترانه‌ها دارد و آداب و اصول خود را. علاوه بر تمام اينها تدبير و مهندسي بسيار روشن و دقيقي در تقسيم آب از نهر اول به نهرهاي فرعي وجود دارد كه اصلي‌ترين كليدواژه آن «برجُم» است. آشنايان به اين سامانه مي‌دانند كه همين ابزار ساده نصب‌شده بر خروجي نهر اول براي تقسيم آب به چند نهر چقدر هوشمندانه و جالب است. شايد با همين هوشمندي‌ها و تدابير بومي و مردمي است كه در تاريخ اجتماعي سمنان خبري از نزاع بر سرآب گزارش نشده. اين در حالي است كه در اين شهر حاشيه كوير، آب چنان ارزشمند است كه حق‌آبه را قباله ازدواج قرار مي‌دهند و قوانين ارث هم بر آن صادق است. اين را هم بدانيم كه حدود 760 سال پيش علاءالدوله سمناني كه هم كارگزار دولت بود هم قطب تصوف، نظام‌نامه اين سامانه در طوماري ثبت شد و امروز بسياري‌ها پيشينه اين تدبير آبياري را از آن زمان مي‌دانند، در حالي كه اين سامانه وجود داشت و كار مي‌كرد و علاءالدوله آن را ثبت و ضبط كرد. همين.
چندسال پيش قرار بود اين سامانه منحصر به‌فرد در فهرست جهاني ميراث كشاورزي به ثبت برسد، ولي عدم جديت مديريت‌ها در استان و كشور اين فرصت را از اين شهر گرفت. با اين‌حال اگر قرار بر برندسازي براي سمنان شود، قطعا اين سامانه بايد در پلان اول قرار گيرد. سمنان با ثبت جهاني اين سامانه مي‌تواند اعتباري درخور در خط شهرهاي واقع در جاده ابريشم كسب كند كه در رونق اقتصادي و فرهنگي شهر اهميت زيادي دارد.
معمار و مدرس دانشگاه