راز ماندگاري زبان فارسي
مرحوم آذرتاش آذرنوش (1400-1316) يكي از برجسته‌ترين پژوهشگران و استادان زبان و ادبيات عرب در ايران بود كه با آثار ارزشمند خود، به‌ويژه كتاب چالش ميان فارسي و عربي، تأثير عميقي بر مطالعات زبان‌شناسي و تاريخ فرهنگي ايران و جهان عرب گذاشت. اين يادداشت به بررسي زندگي او و اهميت اين كتاب مي‌پردازد و تلاش مي‌كند جايگاه آن را در شناخت تعاملات زباني و فرهنگي ميان فارسي و عربي روشن سازد. آذرتاش آذرنوش در ۲۹ بهمن ۱۳۱۶ در قم‌زاده شد، اما تحصيلات ابتدايي خود را در تهران و اهواز گذراند و سپس در دبيرستان دارالفنون تهران به تحصيل در رشته ادبي پرداخت. عشق او به ادبيات از همان جواني در فعاليت‌هاي ادبي و سرودن شعر نمايان بود. پس از اتمام تحصيلات مقدماتي، در رشته ادبيات عرب دانشگاه تهران مشغول به تحصيل شد و سپس براي ادامه تحصيل راهي فرانسه شد. او با اخذ دو مدرك دكتري در ادبيات عرب، به عنوان يكي از نخستين ايرانياني كه در اين حوزه به چنين جايگاهي رسيدند، به كشور بازگشت. آذرنوش در طول زندگي حرفه‌اي خود در دانشگاه تهران، مركز دائره‌المعارف بزرگ اسلامي و ديگر نهادهاي علمي فعاليت كرد و تا پايان عمر به پژوهش و آموزش همت گماشت.
چالش ميان فارسي و عربي
كتاب «چالش ميان فارسي و عربي: سده‌هاي نخست»، منتشرشده توسط نشر ني در سال ۱۳۸۵، يكي از برجسته‌ترين آثار آذرنوش است كه به بررسي رابطه پيچيده و پويا ميان دو زبان بزرگ منطقه، يعني فارسي و عربي، در سده‌هاي اوليه پس از اسلام مي‌پردازد. اين كتاب نه‌تنها يك اثر زبان‌شناختي، بلكه پژوهشي تاريخي و فرهنگي است كه پرسش‌هايي بنيادين را مطرح مي‌كند: چرا زبان عربي با وجود نفوذ گسترده‌اش در ايران پس از اسلام نتوانست جايگزين فارسي شود؟ فارسي چگونه توانست در برابر زبان قدرتمند عربي مقاومت كند و حتي آن را به حاشيه براند؟ اين پرسش‌ها كه در پيشگفتار كتاب نيز به آنها اشاره شده، محور اصلي پژوهش آذرنوش را تشكيل مي‌دهند. آذرنوش در اين اثر نشان مي‌دهد كه برخلاف تصور رايج، فارسي در سده‌هاي نخست هجري به حاشيه نرفت، بلكه به‌صورت پنهان و در بطن جامعه ايراني به حيات خود ادامه داد. او با استناد به شواهد تاريخي و متون غيررسمي، استدلال مي‌كند كه فارسي از قرن اول هجري رواج داشته و حتي پيش از قرن سوم، كه برخي محققان آن را زمان پيدايش متون مكتوب فارسي مي‌دانند، به خطوطي مانند مانوي، عبري و سرياني نوشته مي‌شده است. اين نظريه با ديدگاه‌هاي سنتي كه فارسي را زباني محلي و رو به زوال در آن دوران مي‌دانستند، در تضاد است و دريچه‌اي نو به سوي درك هويت زباني ايرانيان مي‌گشايد.
اعراب مهاجر و فرهنگ ايران
يكي از نكات برجسته كتاب، تحليل روند تعامل فرهنگي ميان ايرانيان و اعراب است. آذرنوش توضيح مي‌دهد كه چگونه اعراب مهاجر در ايران به‌تدريج در جامعه فارسي‌زبان تحليل رفتند و زبان عربي، با وجود پشتوانه ديني، علمي و سياسي، نتوانست بر فارسي غلبه كند. او اين پديده را به قدرت تاريخي و ريشه‌دار فارسي نسبت مي‌دهد كه به عنوان زباني با پيشينه كهن، توانست در برابر عربي ايستادگي كند. در عين حال، او به تأثير متقابل اين دو زبان نيز توجه نشان مي‌دهد و نشان مي‌دهد كه چگونه فارسي با پذيرش واژگان عربي، خود را غني‌تر ساخت، در حالي كه عربي نيز از نفوذ عناصر پارسي بي‌بهره نماند.
زبان در بستر تاريخ و فرهنگ
كتاب چالش ميان فارسي و عربي از نظر روش‌شناسي نيز اثري قابل‌توجه است. آذرنوش با رويكردي تاريخ‌مندانه و جامعه‌شناسانه، زبان را در بستر تاريخ و فرهنگ تحليل مي‌كند. او به‌جاي تكيه صرف بر متون رسمي، از شواهد غيرمستقيم و پراكنده بهره مي‌برد تا تصوير جامع‌تري از وضعيت زباني آن دوران ارايه دهد. اين روش، كه به نظريه‌پردازي نيز منجر شده، به خواننده امكان مي‌دهد تا فراتر از داده‌هاي خام، به درك عميق‌تري از پويايي‌هاي فرهنگي و زباني دست يابد. فصل‌بندي دقيق و ذوق پژوهشي او در اين كتاب، به‌ويژه در بررسي دولت‌هاي پيش از اسلام و تأثيرات ايراني بر آنها، نشان‌دهنده دقت و تعهد علمي اوست. اهميت اين كتاب در روزگار ما، كه هويت ملي و فرهنگي بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته، دوچندان است. چالش ميان فارسي و عربي نه‌تنها به زبان‌شناسان، بلكه به هر كسي كه به تاريخ و هويت ايراني علاقه‌مند است، يادآوري مي‌كند كه زبان فارسي چگونه به عنوان يكي از اركان اصلي هويت ايراني، در برابر چالش‌هاي تاريخي سربلند بيرون آمده است. اين اثر همچنين به ما مي‌آموزد كه تعامل فرهنگي ميان ملت‌ها، اگرچه گاه با تنش همراه است، مي‌تواند به غناي هر دو طرف منجر شود. آذرتاش آذرنوش با اين كتاب و ديگر آثارش، مانند راه‌هاي نفوذ فارسي در فرهنگ و زبان عرب جاهلي و فرهنگ معاصر عربي- فارسي، ميراثي گران‌بها از خود به جاي گذاشت. او كه در سال ۱۴۰۰ درگذشت، به عنوان چهره ماندگار ادبيات عرب و برنده چندين جايزه كتاب سال، تا آخرين روزهاي زندگي به پژوهش و آموزش ادامه داد. چالش ميان فارسي و عربي گواهي است بر ذهن نظريه‌پرداز و نگاه عميق او به تاريخ و فرهنگ، و بي‌ترديد يكي از مهم‌ترين منابع براي درك رابطه ميان اين دو زبان و تمدن بزرگ باقي خواهد ماند. «چالش ميان فارسي و عربي» دعوتي است به بازانديشي در هويت زباني و فرهنگي ما. آذرنوش با قلم توانمند خود نشان داد كه فارسي نه‌تنها زباني زنده و پويا بوده، بلكه در دل چالش‌ها و تعاملات تاريخي، راه خود را به سوي شكوفايي گشوده است. «چالش ميان فارسي و عربي» نوشته مرحوم آذرتاش آذرنوش به همت نشر ني منتشر شده است و همچنان در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.