عناصر كمياب در گسل‌هاي فعال ايران
مهدي زارع
ايران كشوري با ذخاير متعددي از عناصر كمياب و مواد معدني حياتي براي اقتصاد جهاني شناخته شده است. همزمان گسل‌هاي فعال در ايران شاخص لرزه‌خيزي كشور هستند. دست‌كم 120 گسل فعال شاخص در ايران شناخته شده است. ايران ذخاير عناصر كمياب خاكي را به ويژه در مناطقي مانند خراسان و يزد شناسايي كرده است. اين عناصر براي كاربردهاي با تكنولوژي بالا، از جمله الكترونيك، انرژي‌هاي تجديدپذير و فناوري‌هاي دفاعي حياتي هستند.
توسعه اين منابع مي‌تواند ايران را به عنوان يك بازيگر مهم در بازار جهاني REE معرفي كند و اتكا به منابع چيني را كاهش دهد. ايران با داشتن معادن بزرگي مانند سرچشمه و سونگون يكي از برترين توليدكنندگان مس در جهان است. مس براي سيم‌كشي برق، سيستم‌هاي انرژي تجديدپذير و خودروهاي برقي ضروري است. ايران داراي ذخاير قابل توجهي روي و سرب با معادن بزرگي مانند انگوران است. اين فلزات در باتري‌ها، ساخت و سازها و كاربردهاي مختلف صنعتي كاربرد دارند. ايران داراي ذخاير بزرگ سنگ آهن به ويژه در منطقه بافق است. ايران داراي چندين معدن طلا از جمله معادن زرشوران و تكاب و موته گلپايگان است. طلا در الكترونيك، جواهرات و به عنوان دارايي مالي استفاده مي‌شود. ايران داراي ذخاير كروم به ويژه در منطقه سبزوار است. كروم براي توليد فولاد ضد زنگ و كاربردهاي مختلف صنعتي ضروري است. استخراج كروم مي‌تواند از صنعت فولاد ايران حمايت كند و فرصت‌هاي صادراتي را فراهم كند. ذخاير منگنز در ايران به ويژه در منطقه بافق شناسايي شده كه در توليد فولاد و باتري استفاده مي‌شود.
ايران داراي ذخاير اورانيوم نيز هست كه براي انرژي هسته‌اي استفاده مي‌شود. معدن گچين يكي از معادن مهم اورانيوم است. استخراج اورانيوم به دليل ملاحظات ژئوپليتيكي موضوعي حساس است. ايران داراي ذخاير سنگ فسفاته به ويژه در رشته كوه‌هاي زاگرس است. فسفر براي كودها و توليد مواد غذايي ضروري است. توسعه منابع فسفات مي‌تواند از بخش كشاورزي ايران حمايت كرده و وابستگي به واردات را كاهش دهد. ذخاير باريت ايران به ويژه در منطقه كرمان است. باريت در صنعت نفت و گاز به عنوان عامل وزن‌دهنده در سيالات حفاري استفاده مي‌شود. ذخاير بوكسيت در ايران به ويژه در منطقه جاجرم شناسايي شده است. بوكسيت سنگ معدن اوليه براي توليد آلومينيوم است. ذخاير تيتانيوم در ايران به ويژه در منطقه كهنوج شناسايي شده و در هوافضا، تجهيزات پزشكي و كاربردهاي صنعتي استفاده مي‌شود. واناديوم ايران به ويژه در منطقه بافق شناسايي شده است. واناديوم در توليد فولاد و باتري‌هاي جريان ردوكس واناديوم استفاده مي‌شود.
ذخاير منيزيم در ايران به ويژه در منطقه هرمزگان است و در آلياژهاي سبك‌وزن، الكترونيك و كاربردهاي مختلف صنعتي استفاده مي‌شود.
ايران داراي ذخاير گوگرد قابل توجهي است كه به ويژه در ارتباط با ميادين نفت و گاز، كودها، مواد شيميايي و صنعت كاربرد دارد. ايران از نظر زمين‌شناسي پيچيده است و داراي پهنه‌هاي گسلي فعال متعددي است كه پتانسيل ميزباني از عناصر كمياب زميني (REEs) را دارند.
حضور REEها اغلب با انواع خاصي از سازندهاي زمين‌شناسي، مانند سنگ‌هاي آذرين قليايي، كربناتيت‌ها و انواع خاصي از ذخاير هيدروترمال مرتبط است.
برخي از مناطق گسلي فعال در ايران
همراه با REEهاي خاص موجود:
عناصر REE بالقوه در رشته كوه‌هاي زاگرس: لانتانيم (La)، سريم (Ce)، نئوديميم (Nd) قابل كاوش است. رشته كوه‌هاي زاگرس سرشار از سنگ‌هاي رسوبي است، اما نفوذي‌هاي آذرين نيز وجود دارد كه مي‌تواند ميزبان عناصر REE باشد. مناطق گسلي در اين منطقه داراي فعاليت هيدروترمال است كه مي‌تواند REE را متمركز مي‌كند.
عناصر REE بالقوه در رشته كوه‌هاي البرز: ايتريوم (Y)، ديسپروزيم (Dy)، اربيوم (Er) قابل توجه هستند. در رشته كوه‌هاي البرز مناطق گسل فعال مي‌توانند ميزبان عناصر REE مرتبط با رگه‌هاي گرمابي و پگماتيت‌ها باشند.
عناصر REE بالقوه در كپه داغ: پراسئوديميم (Pr)، ساماريوم (Sm)، گادولينيم (Gd) با حوضه‌هاي رسوبي و مناطق گسلي است كه مي‌تواند ميزبان عناصر REE در ارتباط با نهشته‌هاي فسفات و فعاليت هيدروترمال باشد.
عناصر REE بالقوه در ايران مركزي (منطقه يزد و كرمان): يوروپيوم (Eu)، تربيوم (Tb)، لوتتيوم (Lu) در سنگ‌هاي آذرين قليايي و كربناتيت‌ها است كه به عنوان ميزبان REE شناخته شده‌اند. پهنه‌هاي گسلي فعال در اين منطقه مي‌توانند عناصر REE را از طريق فرآيندهاي گرمابي متمركز كنند.
عناصر REE بالقوه در منطقه مكران: هولميوم (Ho)، توليوم (Tm)، ايتربيوم (Yb) با فرآيندهاي مربوط به فرورانش مربوطند كه مي‌تواند شرايط مساعدي را براي تمركز و نهشته شدن عناصر REE ايجاد كند. مناطق گسل فعال در مكران ميزبان عناصر REE در ارتباط با فعاليت‌هاي آتشفشاني و هيدروترمال هستند.
عناصر REE بالقوه در نوار سنندج سيرجان: نئوديميم (Nd)، ساماريوم (Sm)، گادولينيم (Gd) به دليل سنگ‌هاي دگرگوني و نفوذهاي گرانيتي كه مي‌تواند ميزبان عناصر REE باشد. در ناحيه لوت در شرق ايران عناصر REE بالقوه: سريم (Ce)، لانتانيم (La)، نئوديميم (Nd) هستند. با فعاليت آتشفشاني مي‌توانند ميزبان عناصر REE در ارتباط با فعاليت هيدروترمال باشند.
چندين پهنه گسلي فعال در ايران پتانسيل ميزباني ذخاير قابل توجهي از عناصر كمياب خاكي را دارند. توسعه اين منابع مي‌تواند اثر قابل توجهي بر اقتصاد ايران و زنجيره تامين جهاني مواد معدني حياتي داشته باشد. با اين حال، تحقق اين پتانسيل مستلزم سرمايه‌گذاري قابل توجه و مديريت دقيق محيط زيستي است. افزايش عرضه عناصر كمياب از مغولستان داخلي، وابستگي جهاني به چين را بيشتر مي‌كند و توانايي اين كشور براي تنظيم قيمت‌ها يا اعمال تحريم‌هاي صادراتي را افزايش مي‌دهد. اگر عرضه افزايش يابد، ممكن است قيمت‌هاي جهاني REEs كاهش يابد، كه براي توليدكنندگان فناوري‌هاي پاك (مثل تسلا يا زيمنس) مفيد است. دسترسي بيشتر به عناصر كمياب، توليد خودروهاي الكتريكي و توربين‌هاي بادي را تسريع مي‌كند و به كشورها كمك مي‌كند تا اهداف كربنزدايي خود را محقق سازند.اتحاديه اروپا، امريكا، و ژاپن سرمايه‌گذاري در معادن جايگزين (مثل استراليا، ويتنام، يا برزيل) يا فناوري‌هاي بازيافت REEs را افزايش داده‌اند تا وابستگي به چين را كاهش دهند. پروژه‌هايي مانند معدن مونتن پاس در كاليفرنيا (امريكا) يا همكاري‌هاي استراليا با هند نمونه‌هايي از اين تلاش‌ها هستند. استخراج و فرآوري REEs آلاينده است و باعث انتشار مواد راديواكتيو (مانند توريم و اورانيوم) مي‌شود. توسعه اين نوع معدنكاري بايد با ملاحظات شديد محيط زيستي انجام شود.