اروپا مي‌خواهد ايران را جايگزين روسيه كند
عقلانيت سياسي ايران، امريكا و اروپا در حال افزايش است
مجيد تفرشي
مساله تغيير شرايط مذاكرات هسته‌يي نسبت به دو سال قبل و همچنين روابط بين‌المللي از دو جنبه قابل بررسي است. از زمان انتخابات رياست‌جمهوري سال 92 تاكنون سياست خارجي ايران تغيير رويكرد و زاويه ديد ايران كاملا محسوس است. نحوه برقراري مناسبات ايران نسبت به گذشته چرخش زيادي داشته و شاكله نظام هم به اين نتيجه رسيده كه عملكرد قبلي جوابگوي كشور نبوده و نتوانسته نيازهاي ايران را برآورده كند. در هشت سال گذشته - دولت‌هاي نهم و دهم - شعار اصلي سياست خارجي مبتني بر بي‌اعتنايي به تصميم‌گيري‌هاي بين‌المللي در خصوص مسائل منطقه‌يي و تحريم‌هاي صادره از سوي اتحاده اروپا و امريكا بود اما در حال حاضر اين رويكرد دچار دگرديسي شده است. بي‌توجهي به تحريم‌هاي بين‌المللي نتيجه مثبتي براي ايران در پي نداشته است. از طرف ديگر امريكا و اتحاديه اروپا نيز به آن نتيجه‌يي كه از اعمال تحريم‌هاي اقتصادي و سياسي بر ايران انتظار داشتند، نرسيده‌اند. گسترش تحريم‌ها نتيجه مطلوب غرب را در پي نداشت و با وجود اينكه مشكلات زيادي ايران را تحت تاثير قرار داده، ايران از پا در نيامده و زنده مانده است.
بنابراين هيچ يك از طرفين به مقصود نهايي خود از رويكردهاي پيشين نرسيده‌اند و به همين خاطر تغييراتي در سياست‌هاي خارجي خود ايجاد كرده‌اند. در حال حاضر هر دو طرف به بلوغ رسيده‌اند و در حال حاضر عقلانيت بيشتري در سياست خارجي ايران، امريكا و اتحاديه اروپا را شاهد هستيم. بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه سرنوشت حسن روحاني و باراك اوباما، هردو به نتايج مذاكرات گره خورده است. موقعيت اين دو رييس‌جمهور با شكست مذاكرات تضعيف نمي‌شود اما در بازي‌هاي سياست داخلي دو كشور و در نتيجه جايگاه سياسي هر دو نفر تاثيرگذار است. پيشرفت مذاكرات در يك سال اخير قابل تقدير است اما طولاني شدن آن به موقعيت روحاني و اوباما لطمه خواهد زد. اوباما در معرض موضع‌گيري سخت منتقدان در خصوص ايران است. اين طيف از سياستمداران امريكايي ايران را به دروغگويي متهم مي‌كنند و از دولت انتظار دارند مذاكرات را هرچه سريع‌تر به پايان برساند. روحاني نيز در ايران با منتقداني روبه‌رو است كه ادعا مي‌كنند سياست اعتدال نتيجه نداده و ناكارآمد بوده است. اين عده با استفاده از همين ادعا سعي در تضعيف موقعيت دولت و همفكرانش در سياست داخلي دارند و بنابراين مترصد شرايطي براي انتقادات شديد از دولت هستند.
به طور كلي مخالفان غربي و داخلي مذاكرات را مي‌توان به سه طيف ايدئولوژيك، سياسي و اقتصادي تقسيم كرد. مخالفان ايدئولوژي چه غربي و چه داخلي اساسا با مذاكره مخالف هستند و هريك طرف مقابل مذاكره را به نوعي دشمن مي‌پندارند. مخالفان سياسي مذاكرات در غرب به دنبال تضعيف جايگاه اوباما از اين طريق و به دست گرفتن قدرت هستند. در داخل هم مخالفان سياسي از طيف‌هاي مختلف به دلايلي، مخالف آن هستند كه مذاكرات ايران و غرب به نتيجه برسد. طيف سوم نيز گروه‌هايي غربي و ايراني هستند كه از قبل تحريم‌ها فعاليت‌هاي اقتصادي و خريد و فروش‌هاي غيرقانوني به سودهاي كلان دست يافته‌اند. در واقع اين طيف كاسب تحريم‌ها هستند و پيشرفت مذاكرات و هرگونه مصالحه به ضرر آنها تمام خواهد شد.
مي توان گفت بزرگ‌ترين دستاورد سياست خارجي ايران در يك سال اخير، رسيدن به عقل‌گرايي و تعادل است. تيم مذاكره‌كننده ايران بر خلاف سال‌هاي گذشته ديگر به دنبال شكست طرف مقابل نيست و پذيرفته كه رويكرد منتهي به نتايج برد- برد بهتر از هر سياست ديگري نتيجه مثبت در پي خواهد داشت. علاوه براين بايد در نظر داشت كه تيم چهارنفره مذاكره‌كننده فعلي ايران متشكل از ظريف، عراقچي، تخت روانچي و سرمدي تركيبي با سابقه در كار سياست خارجي است. هر چهار نفر از پايين‌ترين سطوح در وزارت خارجه فعاليت را آغاز كرده‌اند و در حال حاضر بسيار با تجربه‌اند. سابقه حضور در مذاكرات ديپلماتيك و استفاده از تجربيات، مهارت‌ها و دانش ديپلماسي منجر به جلوگيري از تكرار اشتباهات قبلي شده است. به علاوه در حال حاضر دولت توانسته از تشتت آرا در ميان اركان نظام بكاهد و اتفاق نظري هرچند نسبي ميان اركان نظام ايجاد كند.
چندي پيش كنفرانسي با هدف بررسي شرايط ايران پس از تحريم‌ها در لندن برگزار شد. در اين كنفرانس كمپاني‌ها و موسسات بزرگ اقتصادي شركت داشتند و بيشتر آنها به اتفاق اعلام كردند خواستار رفع تحريم‌ها عليه ايران هستند و تمايل دارند از طريق ديپلماسي تجاري با ايران در ارتباط باشند. اين كمپاني‌ها خواستار لغو بدون پرده‌پوشي تحريم‌ها هستند، در حالي كه تا چندي قبل جرات بازگو كردن اين مساله را به طور آشكار نداشتند. اين موسسات اقتصادي و تجاري در حالي خواهان رفع تحريم‌ها هستند كه در گذشته از طريق دور زدن تحريم‌ها و بازار سياه براي حفظ رابطه اقتصادي با ايران تلاش مي‌كردند. اما در حال حاضر كمپاني‌هاي بزرگ تجاري در دنيا شرايط ايران را اميدوار‌كننده ارزيابي مي‌كنند و با تدابيري كه دولت انديشيده و تغييراتي كه به وجود آورده موسسات بزرگ اقتصادي دنيا به سرمايه‌گذاري و برنامه‌ريزي در ايران اميدوار شده‌اند. اين اميدواري تا آنجا است كه اين كمپاني‌ها در برابر موضع‌گيري‌ها عليه ايران به سختي مي‌ايستند. در كنفرانس بررسي شرايط ايران پس از تحريم‌ها زماني كه آقاي اوكدن، مديركل بخش خاورميانه وزارت خارجه انگليس عليه ايران سخنان تندي ايراد كرد، كمپاني‌ها و موسسات حاضر در كنفرانس به‌شدت با او برخورد كردند و در دفاع از ايران او را مورد حمله قرار دادند.
تلاش كمپاني‌ها براي شكل‌گيري داد و ستد با ايران براي آنها منافعي در پي دارد. اين موسسات تجاري و اقتصادي معتقدند ايران داراي بازاري بالقوه و بالفعل است و نبايد آن را ناديده گرفت. از طرف ديگر دور زدن تحريم‌ها به هيچ‌وجه به سود آنها نيست و به همين خاطر در تلاشند تا بازار ايران را به تجارت جهاني بازگردانند.
دولت‌هاي غربي به دنبال ايجاد رابطه با ايران هستند اما اين تلاش‌ها سرعت چنداني ندارد. در مناسبات بين‌المللي، تخريب سريع صورت مي‌گيرد اما بازتوليد روابط نيازمند صرف وقت و هزينه بسيار است. در حال حاضر روابط ايران با غرب به ويژه با اتحاديه اروپا در مذاكرات آشكار و پنهان قابل مقايسه با چند سال گذشته نيست.
لحن مذاكرات و سطح و نوع روابط كشورها با يكديگر به خوبي در يك سال گذشته تغيير كرده و بسيار بهتر از سال‌هاي پيش شده است. اين بهبودي نتيجه تلاش هر دو طرف، ايران و غرب براي روابط بين‌المللي است. غرب نيز براي بهبود روابط اقداماتي صورت داده و اصولا بهتر شدن رابطه غرب و ايران به سود كشورهاي غربي است. به طور مثال اگر بريتانيا بخواهد راه ترانزيت مواد مخدر از افغانستان به اين كشور را سد كند، نيازمند كمك‌هاي ايران است. ثبات كشور افغانستان و مبارزه با داعش و همچنين برقراري آرامش در منطقه خاورميانه همگي به كمك ايران به دولت‌هاي غربي وابسته است و از همين رو است كه كشورهاي غربي از جمله بريتانيا براي بهبود رابطه با ايران تلاش مي‌كنند.
از طرف ديگر ايران و روسيه تعامل بسيار خوبي با يكديگر دارند و روسيه به چشم يك شريك اقتصادي و سياسي به ايران نگاه مي‌كند. البته طبيعي است كه در شرايطي روسيه منافع خود را به ايران ترجيح دهد و در تصميم‌هايي عليه ايران حاضر شود، اما در شرايط پيش آمده مي‌تواند شريك بسيار خوبي براي ايران باشد. در چنين شرايطي اروپا به دنبال جايگزين كردن ايران به جاي روسيه است. با اين حال آقاي روحاني در سفر به آسياي مركزي تاكيد كرده كه ايران نمي‌خواهد رقيب روسيه باشد. مجموع اين عوامل غرب را ترغيب به تلاش براي بهبود رابطه با ايران كرده و اهداف ايران از پيشبرد مذاكرات هم مشخص است.
اما در نهايت عقيده دارم مذاكرات بايد به نتيجه مي‌رسيد و تمديد مذاكرات شرايط را براي طرفين سخت‌تر كرده است. به نتيجه رسيدن مذاكرات براي ايران، اروپا و جامعه بين‌المللي مفيدتر بود و مي‌توانست نتايج بهتري به دنبال داشته باشد. به هر حال ايران و طرف‌هاي مذاكره‌اش دريافته‌اند كه در روابط بين‌المللي راهي بجز مصالحه نيست.