بافت تاريخي تبريز
اسير طرح‌هاي توسعه
شعار
تبريز 2018
بافت تاريخي را مي‌خورد
سيده پري‌ناز سهرابي
فيلم جويندگان طلا از شاهكارهاي چارلي چاپلين است. همان فيلمي كه چاپلين، در سوداي يافتن طلا، در كلبه‌اي بر لبه پرتگاه با مردي قوي‌هيكل هم‌اتاق مي‌شود. شايد نقطه اوج اين فيلم صحنه‌اي است كه هم‌اتاقي چاپلين، از شدت گرسنگي، همه‌چيز، حتي خود چارلي را به شكل مرغ برياني مي‌بيند كه مي‌تواند گرسنگي‌اش را با آن بر طرف كند. حكايت امروز ميراث شهر تبريز، شبيه همان صحنه از جويندگان طلا است. وقتي هر روز شاهد آسيب ديدن و يا تخريب بخشي از فرهنگ ملموس اين شهر هستيم، نمي‌توان به اين فكر نكرد كه آثار تاريخي تبريز، در چشم مسوولان، همان مرغ بريان خوشمزه و اشتهاآور هستند. عطش عجيب مسوولان تبريز به كاشتن قارچ‌هاي تجاري، از چند سال پيش آغاز شد. همان وقتي كه زورخانه گيو (تنها زورخانه باقيمانده تبريز) بي‌سروصدا تخريب شد و مدتي بعد درست پشت سر در باغميشه كه يكي از دو بازمانده دروازه‌هاي قديمي شهر است، مجتمع جواهر سربرآورد. همان وقتي كه به بهانه احياي بافت تاريخي، ساختمان‌هاي تجاري پروژه عتيق تا دل مسجد كبود (فيروزه جهان اسلام) پيش رفتند و سانتي‌متري براي حريم اين بناي تاريخي حفظ نشد. همان وقتي كه مسوولان آنقدر از پاسخگويي در مورد خاكبرداري اطراف مقبره‌الشعرا طفره رفتند تا ساختمان بلند‌مرتبه آهني، سايه‌اش را براي هميشه روي اين اثر با ارزش بيندازد. همان زمان كه بلوك گلستان، گوشت قرباني سوداگري‌ها شد و هنوز هم پروژه نيمه‌تمام تجاري آيسان به اين بلوك دهن‌كجي مي‌كند. يا خبر احداث هتل 5 ستاره در محل پارك بزرگ تبريزكه ماه‌هاي پاياني سال 94، لابه لاي خبرهاي سال نو و افتتاح‌هاي ديگر گم شد. پاركي كه قرار بود تبديل به بزرگ‌ترين پارك خاورميانه شود و نقشه‌هاي آن توسط معماران برجسته دنيا، تهيه شده بود. مثال‌هاي اينچنين در تبريز آنقدر زياد شده كه شهروندان به اين روند عادت كنند و نبينند مسوولان شهري به بهانه شعار«تبريز 2018» چه بر سر آثار تاريخي باقيمانده مي‌‌آورند. انتخاب تبريز به عنوان شهر نمونه گردشگري كشورهاي اسلامي در سال 2018 از سوي سازمان همكاري كشورهاي اسلامي، بهانه‌اي شده براي دست‌اندازي مسوولان به بافت تاريخي، براي ساخت هتل‌ها و مراكز تجاري.
بلوك ميارميار و طرحي كه اجرا نشد
بلوك ميارميار، منطقه‌اي تاريخي در مركز شهر تبريز، از جمله طرح‌هايي بود كه قرباني اشتهاي مسوولان شهري شد. فرزين حق پرست، مديركل سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي، در خبري اذعان داشت كه كاربري فرهنگي اين بلوك در ابتدا با هدف احياي بافت مركزي تبريز در كميسيون ماده 5 تاييد شد ولي متاسفانه در روند اجرايي اين طرح، كاربري‌ها صرفا به سمت تجاري تغيير جهت داد.
نزديك به يك دهه قبل طرحي براي احياي بافت تاريخي اين بلوك از طرف مديران سازمان ميراث فرهنگي تهيه شد. در طرح مذكور مطالعات دقيقي جهت اجراي پروژه‌اي فرهنگي صورت گرفت. پروژه‌اي كه با آغاز دولت نهم كنار گذاشته شد و جاي خود را به مركزي تجاري در دل بافت تاريخي داد.
فيلم، بايد برعكس بازي مي‌شد
علي‌اكبر تقي‌زاده، رييس سازمان ميراث فرهنگي وقت آذربايجان شرقي كه پروژه فرهنگي بلوك ميارميار در زمان وي تدوين شده بود، مي‌گويد: مركز تاريخي تبريز دچار بحران جدي است.
سه خيابان اصلي اين شهر: مطهري، محققي و ارتش شمالي تبديل به ترمينال درون شهري شده‌اند و به دليل دي‌اكسيد كربن توليد شده از اتوبوس‌ها، اين مناطق عملا قابل تنفس نيستند. از طرفي مردم حاشيه شهر هم از اين طريق به مركز مي‌آيند و از اين رو معمولا در ترمينال‌ها جرم و بزه بيش از ساير نقاط شهر رخ مي‌دهد. تقي‌زاده ادامه مي‌دهد: تعطيلي سينماها، مراكز فرهنگي، گالري‌هاي نقاشي و كتابفروشي‌هاي مركز شهر در طول زمان، تخريب سالن بزرگ تئاتر تبريز و در نهايت مهاجرت خانواده‌هاي اصيل منطقه، تركيب اجتماعي را به هم زده بود. همه اين عوامل دست به دست هم داد تا سازمان ميراث فرهنگي وقت تصميم بگيرد فيلم را برعكس بازي كند. در اين راستا پروژه احياي بافت بلوك تاريخي ميارميار كليد خورد.
تصميم اين سازمان براي برعكس بازي كردن فيلم، به نظر تصميمي هوشمندانه بود كه در آن علاوه بر محافظت بخشي از جداره‌هاي اصيل شهر، خانه‌هاي تاريخي و قسمتي از مسير تاريخي درون ميارميار، سه مركز فرهنگي شامل سالن تئاتر، موزه منطقه‌اي و موزه هنرهاي معاصر ساخته مي‌شد. چشم‌انداز همه اين بازسازي‌ها، ايجاد زيرساخت و سخت افزار توليد فرهنگ در مركز تاريخي تبريز بود. با اين فعاليت تركيب اجتماعي منطقه تاريخي تبديل به محيطي فرهنگي و هنري با فضاي سبزي بزرگ براي تعامل شهروندان مي‌شد. البته اين طرح در حد آرزويي شيرين ماند و در اولين جلسات كميسيون ماده 5 دولت نهم، كاربري تجاري با عنوان «نگين» براي منطقه ميارميار تعريف شد.
از همان سال‌ها بود كه شهرداري تبريز مجوز هيچ‌گونه مرمت و بازسازي به خانه‌هاي آن منطقه نداد. خانه‌هاي فاخري مانند خانه خاندان سيدامامي (داماد مظفرالدين‌شاه) به مرور زمان تبديل به خرابه‌هايي شدند كه شركت پيمانكار بتواند به قيمت نازل و بي دردسر آنها را تملك كند.
تقي زاده، پروژه تجاري نگين، كه جاي پروژه فرهنگي بلوك ميارميار نشسته را مانند زهري براي شهر مي‌بيند و مي‌گويد: در دهه‌هاي 70، 80، درحالي سرانه سطوح تجاري تبريز از سرانه تجاري مشهد و اصفهان بيشتر بود كه پتانسيل تجاري و اقتصادي اين شهرها بيشتر از تبريز است. از طرفي افزايش فضاهاي تجاري، به تدريج خلق و خوي مردم را تغيير مي‌دهد و جامعه از توليد به سمت سوداگري مي‌رود. تقي‌زاده ادامه مي‌دهد: اين‌همه سطوح تجاري ساخته‌شده در تبريز، راكد مانده. دور نيست زماني كه مغازه‌دارها قادر به امرار معاش و اداره خانواده نباشند. رييس سابق سازمان ميراث فرهنگي، هشدار مي‌دهد: اين مغازه دارها مشتريان آينده اعتراضات مقابل استانداري و فرمانداري خواهند بود!
او با يادآوري معضل ترافيكي مركز شهر مي‌گويد: ساخت مجتمع تجاري در اينجا يعني بارگذاري حجم جديد ترافيك كه باعث مي‌شود اندك حيات باقي مانده منطقه از بين برود. همين امروز ترافيك آنقدر زياد شده كه مسوولان به فكر طرح زوج و فرد افتاده‌اند. با ايجاد مركز تجاري جديد بار جديد ترافيكي به منطقه تحميل خواهد شد.
مجبور به اجراي مصوبه بوديم
تراب محمدي، مدير كل سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي در دولت‌هاي نهم و دهم، در خصوص كنار گذاشته شدن طرح فرهنگي بلوك ميارميار مي‌گويد: اين اتفاق در سال‌هاي 85 يا 86، قبل از دوره مسووليت بنده صورت گرفته بود و ما فقط مجبور به اجراي طرح مصوب كميسيون ماده 5 بوديم.
از وي در مورد نقشه اوليه بلوك ميارميار و موزه‌هاي درنظرگرفته‌شده در اين نقشه مي‌پرسم، پاسخ مي‌دهد: خيلي چيزها در نقشه‌ها و طرح‌هاي اوليه مي‌آيد اما مهم مصوبه نهايي است. محمدي مي‌گويد: با كنار گذاشته شدن طرح اوليه، زميني براي احداث موزه منطقه‌اي همزمان با 10 استان ديگر، در نظر گرفته شد و اين موزه در نقطه ديگري از شهر در حال احداث است.
مدير كل سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي در دولت‌هاي نهم و دهم اشاره مي‌كند: با اينكه مصوبه پروژه تجاري در بلوك ميارميار قبل از دوره مسووليت بنده به تصويب رسيده بود، اما ما نسبت به آن بي‌تفاوت نبوديم و به دليل قرار گرفتن در منطقه تاريخي، ارتفاع پروژه را به 12 متر كاهش داديم.
وي از وجود خانه‌هاي تاريخي در اين بلوك اظهار بي‌اطلاعي مي‌كند و ادامه مي‌دهد: اگر خانه تاريخي در اين محدوده بوده، بايد مسوولان وقت نسبت به ثبت ملي آن اقدام مي‌كردند تا از تخريبش جلوگيري شود.
كار فرهنگي به نام كسي ثبت نمي‌شود
پروژه تجاري نگين، پروژه‌اي قانوني است كه در شوراي اسلامي شهر تبريز، به تصويب رسيده اما رييس كميسيون فرهنگي- اجتماعي شورا از جزييات طرح اظهار بي‌خبري مي‌كند. سعيد حاجي زاده، با اشاره به اينكه اين طرح در دوره شوراي سوم تصويب شده، مي‌گويد: نمي‌دانم چه اراده و نگرشي است كه فكر مي‌كنيم در تبريز اينقدر به واحدهاي تجاري، مغازه و پاساژ نياز داريم. حاجي‌زاده هم از پاساژهاي احداث‌شده بي‌رونق گله مي‌كند و ادامه مي‌دهد: سرانه فضاي فرهنگي ما آنقدر كم است كه جا دارد در اين زمينه سرمايه‌گذاري بيشتري انجام شود. وي معتقد است بسياري از مسائل و مشكلات شهري كه سالانه ميلياردها ريال هزينه به شهر تحميل مي‌كنند، با راه‌حل‌هاي فرهنگي قابل‌حل است؛ اما چون كار فرهنگي درازمدت است و به نام كسي ثبت نمي‌شود، مسوولان ترجيح مي‌دهند پروژه‌هاي ملموس را در اولويت قرار دهند.
امروز هر گوشه از تبريز، اسير مراكزي تجاري است كه با بلعيدن تاريخ شهر رشد كرده‌اند. مراكزي كه راكد ماندن بسياري از آنها، براي بيدار شدن مسوولان از خواب زمستاني كافي نيست. تبريز 2018، شهري است كه نمودهاي تاريخش را توي كتاب‌ها جا گذاشته، و اندك آثار باقيمانده، به چشم مسوولان، حكم مرغ‌هاي بريان‌شده اشتهاآور را دارند.
پروژه ميارميار با مقررات و ضوابط يونسكو در رابطه با اثر ثبت شده بازار تبريز، مغايرت دارد و در صورت اجرايي شدن آن، بعيد نيست كه همانند اصفهان، اخطاريه لغو ثبت جهاني بازار تاريخي تبريز نيز صادر شود.