كارزار قوام- سادچيكف

سياستنامه| سال‌هاي پرتنش دهه 1320 در تاريخ ايران از جنبه‌هاي مختلفي قابل بحث و بررسي هستند. برخي اين سال‌ها را عصر آزادي و گشايش سياسي تلقي كرده‌اند و گروهي دوران تنش و آشوب ناشي از فقدان يك دولت متمركز قدرتمند. سال‌هايي كه با اشغال ايران در شهريور 1320 از سوي نيروهاي متفقين آغاز شد و با نهضت ملي كردن صنعت نفت و كودتاي 28 مرداد 1332 خورشيدي به پايان رسيد. در اين ميانه نقش دولت‌هاي خارجي و مداخلات گاه و بيگاه‌شان در سياست داخلي ايران را نبايد انكار كرد. دخالت‌هايي كه از همان آغاز با حضور غيرقانوني نيروهاي خارجي در ايران آغاز شد و در ميانه اين دهه به يكي از مهم‌ترين مناقشات تاريخ ديپلماسي ايران بدل شد.

امتناع شوروي از خروج
با پايان جنگ جهاني دوم در شهريور سال 1324 خورشيدي ديگر حضور نيروهاي بيگانه انگليسي، امريكايي و روسي در ايران وجهي نداشت، اگر چه تا پيش از آن نيز اين نيروها به دلايل واهي خاك ايران را اشغال كرده بودند. در هر صورت اين نيروها مطابق با آنچه در كنفرانس تهران در آذر 1322 ميان روزولت، چرچيل و استالين تفاهم شد، بايد بعد از جنگ خاك ايران را ترك مي‌كردند. بعد از جنگ نيروهاي انگليسي و امريكايي به تخليه نيروهاي خود از خاك ايران پرداختند اما روس‌ها به بهانه‌هاي واهي و در واقع براي به دست آوردن امتياز استخراج نفت شمال از خروج نيروهاي خود از ايران سرباز زد. شوروي به هر دليل نمي‌خواست بدون گرفتن امتياز، نيروهاي خود را از ايران خارج كند.
 قوام‌السلطنه، نخست‌وزير وقت اين را مي‌فهميد و با سفر به شوروي تمايل خود را براي نوعي مبادله اعلام كرد. در ۱۵ فروردين ۱۳۲۵ بود كه قرارداد ايجاد يك شركت نفت مشترك بين دو كشور در برابر خروج ارتش سرخ از ايران بين قوام و سادچيكف امضا شد. مصطفي فاتح در كتاب «۵۰ سال نفت ايران»، درخواست‌هاي قوام در نامه وي به سفير كبير اتحاد شوروي در ايران را چنين روايت كرده است: روز ۲۶ مارس قضيه ايران در شوراي امنيت مطرح شد. نماينده شوروي اظهار داشت كه دولت او در تاريخ ۲۴ مارس تصميم گرفت كه ايران را تخليه كند و تا شش هفته بعد اين تخليه انجام خواهد يافت و لذا طرح قضيه در شورا ديگر موردي ندارد. وزير خارجه امريكا در جواب نماينده شوروي گفت كه دولت ايران مطالبي را به شورا اظهار داشته كه حاكي از انجام ندادن تعهدات دولت شوروي و نقض پيمان است و مشعر بر اين است كه دولت شوروي در امور داخلي ايران دخالت مي‌كند. وزير خارجه امريكا اضافه كرد كه تا اين تاريخ هيچ قراردادي بين دولتين ايران و شوروي منعقد نشده و اگر شده باشد بايد دولتين ايران و شوروي مشتركا شوراي امنيت را از عقد چنين قراردادي مستحضر دارند. لهذا پيشنهاد نماينده شوروي كه قضيه ايران از دستور خارج شود، بي‌مورد است. نماينده انگليس هم نظر وزير خارجه امريكا را تاييد كرد و شوراي امنيت با 9 راي در مقابل دو راي (شوروي و لهستان) تصميم گرفت كه قضيه ايران در دستور باقي بماند. سپس نماينده مصر پيشنهاد كرد كه از نماينده دولت ايران دعوت شود كه در جلسه روز بعد شورا حضور به هم رسانده و اظهار دارد كه آيا با تعويق مذاكرات شورا درباره ايران موافق است يا نه.
روز بعد نماينده ايران در جلسه شورا حضور پيدا كرد و همين‌كه شورا بحث را شروع كرد، نماينده روسيه از جلسه با تعرض خارج شد. نماينده دولت ايران اظهارات نماينده شوروي را داير به اينكه قراردادي بين دولت او و دولت شوروي منعقد شده است، تكذيب كرد. همان روز هم قوام به شوراي امنيت اطلاع‌ داد كه وضع او از مواقع مراجعت از مسكو هيچ تغييري نكرده و دولت شوروي گذشته از اينكه تقاضاي ايران را براي تخليه قبول نكرده است بر عده ارتش خود در ايران نيز افزوده و تا اين تاريخ هم هيچ‌گونه قراردادي چه شفاهي و چه كتبي بين دولتين منعقد نشده است. روز ۲۹ مارس شورا پيامي به استالين و قوام فرستاد و تقاضا كرد كه تا چهارم آوريل به شورا اطلاع‌ دهند كه آيا قرارداد پنهاني بين آنها براي تخليه ايران منعقد شده است يا نه.
 
مفاد قرارداد
پس از آخرين تصميم شورا فرصتي براي شوروي‌ها پيدا شد كه حفظ آبرو كرده و كار را به هر نحوي هست خاتمه دهند. لهذا در تاريخ پانزدهم فروردين ۱۳۲۵ موافقتي بين قوام و سادچيكف، سفير شوروي در ايران امضا شد كه به عنوان ابلاغيه مشترك در تهران منتشر شد و به شرح زير بود:
مذاكراتي از طرف نخست‌وزير ايران در مسكو با اولياي دولت جماهير شوروي سوسياليستي آغاز و در تهران پس از ورود سفير كبير شوروي ادامه يافت و در تاريخ پانزدهم فروردين ۱۳۲۵ مطابق با چهارم آوريل ۱۹۴۶ به نتيجه ذيل رسيد و در كليه مسائل موافقت حاصل شد.
۱ - قسمت‌هاي ارتش سرخ از ۲۴ مارس ۱۹۴۶، يعني يكشنبه چهارم فروردين ۱۳۲۵ در ظرف يك ماه و نيم تمام خاك ايران را تخليه مي‌كنند.
۲ - قرارداد ايجاد شركت مختلط نفت ايران و شوروي و شرايط آن از تاريخ ۲۴ مارس تا انقضاي هفت ماه براي تصويب به مجلس پانزدهم پيشنهاد خواهد شد.
۳ - راجع به آذربايجان چون امر داخلي ايران است، ترتيب مسالمت‌آميزي براي اجراي اصلاحات بر طبق قوانين موجوده و با روح خيرخواهي نسبت به اهالي آذربايجان بين دولت و اهالي آذربايجان داده خواهد شد.
طرح قرارداد ايجاد شركت مختلط نفت ايران و شوروي كه در بند دوم ابلاغيه مشترك در آن بحث شده در‌‌ همان تاريخ، يعني پانزدهم فروردين ۱۳۲۵ از طرف قوام، نخست‌وزير و سادچيكف تنظيم و هر يك ضمن نامه‌اي طرح مزبور را به يكديگر ابلاغ كردند.

نامه قوام به سادچيكف
متن نامه‌ قوام به سادچيكف به قرار زير و نامه سادچيكف خطاب به نخست‌وزير نيز به‌‌ همان مضمون بود:
«آقاي سفير كبير
پيرو مذاكرات شفاهي كه بين ما به عمل آمده است، محترما به استحضار آن جناب مي‌رساند كه دولت ايران موافقت مي‌نمايد كه دولتين ايران و شوروي شركت مختلط ايران و شوروي را براي تجسسات و بهره‌برداري اراضي نفت‌خيز در شمال ايران با شرايط اساسي ذيل ايجاد كنند.
۱ - در مدت ۲۵ سال اول عمليات شركت ۴۹ درصد سهام به طرف ايران و ۵۱ درصد سهام به طرف دولت شوروي متعلق خواهد بود و در مدت ۲۵ سال دوم ۵۰ درصد سهام به طرف ايران و ۵۰ درصد سهام به طرف شوروي متعلق خواهد بود.
۲ - منافعي كه به شركت عايد گردد به تناسب مقدار سهام هر يك از طرفين تقسيم خواهد شد.
۳ - حدود اراضي اولي كه براي تجسسات اختصاص داده مي‌شود، همان است كه در نقشه‌اي كه جنابعالي ضمن مذاكرات در روز ۲۴ مارس به اينجانب واگذار فرموده‌ايد به استثناي قسمت خاك آذربايجان غربي كه در باختر خطي كه از نقطه تقاطع حدود اتحاد شوروي و تركيه و ايران آغاز و بعد از سواحل شرقي درياچه رضاييه گذشته تا شهر مياندوآب مي‌رسد واقع است- همانطوري كه در نقشه مزبور روز چهارم آوريل سال ۱۹۴۶ اضافه تعيين گرديده است. ضمنا دولت ايران متعهد مي‌گردد خاكي را كه در طرف غرب خط سابق‌الذكر واقع است به امتياز كمپاني‌هاي خارجي يا شركت‌هاي ايراني با اشتراك خارجي‌ها يا با استفاده سرمايه خارجي واگذار ننمايد.
۴ - سرمايه طرف ايران عبارت خواهد بود از اراضي نفت‌خيز مذكور در ماده ۳ كه پس از عمليات فني داراي چاه‌هاي نفت و محصول آن قابل استفاده شركت خواهد گرديد و سرمايه طرف شوروي عبارت خواهد بود از هر قبيل مخارج و آلات و ادوات و حقوق متخصصين و كارگران كه براي استخراج نفت و تصفيه آن مورد احتياج خواهد بود.
۵ - مدت عمليات شركت ۵۰ سال است.
۶ - پس از انقضاي مدت عمليات شركت دولت ايران حق خواهد داشت سهام شركت متعلق به طرف شوروي را خريداري نمايد يا مدت عمليات شركت را تمديد كند.
۷ - حفاظت اراضي مورد تجسسات و چاه‌هاي نفت و كليه تاسيسات شركت منحصرا به وسيله قواي تامينيه ايران خواهد بود.
قرارداد ايجاد شركت نفت مختلط شوروي و ايران مزبور كه بعدا مطابق متن اين نامه عقد مي‌شود به مجردي كه مجلس شوراي ملي ايران تازه انتخاب شد و به عمليات قانونگذاري خود شروع نمايد در هر حال نه دير‌تر از مدت هفت ماه از تاريخ ۲۴ ماه مارس سال جاري براي تصويب پيشنهاد خواهد شد. موقع را مغتنم شمرده احترامات فايقه را تجديد مي‌نمايد.
امضا - احمد قوام»

 بزرگ‌ترين بازي سياسي قوام
پس از انتشار ابلاغيه و نامه‌هاي متبادله‌ مذكور، ارتش سرخ در موقع مقرر در ابلاغيه مشترك خاك ايران را تخليه كرد و از آن موقع تا وقتي كه ارتش ايران به تبريز وارد شد، احمد قوام بزرگ‌ترين بازي سياسي كه در تمام مدت عمر خود كرده بود را نمايش داد.
 البته صحيح است كه مساعدت ملل متحد و به خصوص كوشش و جديت امريكا موجب شد كه ارتش سرخ از ايران خارج شود ولي اگر بازي‌هاي ماهرانه در متعاقب آن نبود احتمال قوي مي‌رفت كه پيشه‌وري و اعوان او به تدريج استقرار يافته و بالاخره كار منجر به جنگ داخلي و اتلاف نفوس بسيار شود.
 * منابع در دفتر روزنامه موجود است.