« اعتماد» بررسي‌مي‌كند؛ معادله‌هاي منطقه‌اي تغيير مي‌كنند
همكاري ايران،روسيه و تركيه
براي صلح درحلب
گفتوگو با مديركل اسبق خاورميانه وزارت امور خارجه
سارا معصومي
همگي در حل بحران سوريه شكست خورده‌ايم. اين جمله را بان كي مون، دبيركل سازمان ملل در جلسه فوق‌العاده شوراي امنيت در خصوص سوريه بر زبان راند. اعترافي بس دير هنگام و پس از آنكه جامعه جهاني پنج‌سال و نيم فرصت سوزي كرد تا شايد برخي بازيگران بتوانند برگ برنده را در دست بگيرند. سه سال است كه محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران مي‌گويد بحران سوريه برنده ندارد اما گوش‌ها بدهكار نشد تا روزي كه قرعه به نام حلب افتاد. وضعيت در سوريه به مرحله‌اي رسيده است كه ديگر امكان پيروزي يك طرف بر ديگري وجود ندارد. بازپس‌گيري حلب هرچند مي‌تواند درميز مذاكره دست يك نفر را بالا ببرد اما پايان بحران در سوريه نيست. از حلب كه بگذريم وضعيت در تدمر، الباب و رقه همچنان نامساعد و بعضا بحراني است. در چنين شرايطي نياز به همكاري بازيگران منطقه‌اي بيش از پيش احساس مي‌شود و اين روزها نام ايران، روسيه و تركيه به عنوان مثلثي كه براي پايان دادن به بحران در حلب تلاش مي‌كنند بيشتر شنيده مي‌شود. تضعيف معارضه مسلح از منظر نظامي، عدم توانايي در يارگيري‌هاي بيشتر، غلبه گرسنگي، وخيم شدن وضعيت بهداشت عمومي، بروز اختلاف ميان گروه‌هاي معارضه مسلح و شبه‌نظاميان متصل به گروه‌هاي تروريستي نظير النصره و عدم برخورداري اين گروه‌ها از جايگاه مردمي ثابت و مقبول همه و همه عواملي بود كه شرق حلب را در آستانه آزادسازي قرار داد. شبه‌نظاميان با از دست دادن حلب تلاش خواهند كرد اين شكست را در نقطه ديگري جبران كنند و بازپس‌گيري پالميرا يكي از نشانه‌هاي اين استراتژي جديد است. پيروزي ارتش سوريه در حلب عملا طرف مقابل را در شرايط پايين بودن دستش در ميز مذاكره قرار مي‌دهد و برهمين اساس به نظر نمي‌رسد كه بايد در كوتاه‌مدت منتظر آغاز گفت‌وگوهاي سياسي جامع ميان دو طرف بود. در چنين شرايطي نگاه‌ها دوباره به سمت ايران چرخيده است. ايران، نخستين كشوري بود كه طرح سياسي براي حل بحران در سوريه را داد اما لجاجت برخي بازيگران منطقه‌اي و تبديل كردن سوريه به محلي براي نزاع‌هاي كهن قومي از سوي اين بازيگران عملا به قرباني شدن بيشتر شهروندان غيرنظامي در سوريه بدل شد. در شرايطي كه ايران و عربستان به عنوان دو بازيگر اصلي منطقه‌اي در وضعيت صفر از منظر رابطه ديپلماتيك به سر مي‌برند، روسيه وارد ميدان شده است تا ميان تركيه و ايران نوعي ميانجي‌گري كند. هرچند كه ايران و تركيه در خصوص سوريه اختلاف‌هاي فاحش بنيادين با هم دارند اما تاكيد هر دو طرف بر تمركز بر منافع مشترك به عنوان بستر اوليه رسيدن به راهكار مورد قبول همه مي‌تواند راه را براي ادامه مسير هموار كند. در حال حاضر تطويل بحران در سوريه و كشيده شدن دامنه ابعاد متفاوت آن به كشورهاي اروپايي همگان را به اين اتفاق نظر رسانده است كه بشار اسد به عنوان ستون حفظ‌كننده حداقل امنيت در سوريه بايد در ساختار قدرت كوتاه و ميان‌مدت باقي بماند. اعتراف بازيگران متفاوت منطقه‌اي مانند تركيه، قطر و عربستان به انضمام پذيرش اين مساله از سوي بازيگران اروپايي و امريكا شرايط بازي را براي ايران و روسيه براي پيشبرد طرح سياسي هموارتر كرده است. اولويت‌هاي ايران در سوريه فارغ از روسيه، مولفه‌هاي ثابتي هستند كه از همان ابتدا هم در تمام پيشنهادهاي ايران به چشم مي‌خوردند: بازگشت امنيت، كنترل و مديريت بحران و در پايان هم خروج از بحران. چرخش به سمت بررسي گزينه‌هاي ايران براي سوريه در حالي هم در سطح منطقه‌اي و هم در سطح بين‌المللي كليد خورده است كه ايران به دنبال حذف هيچ بازيگر منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي در پرونده سوريه نيست و برعكس بر پشت ميزمذاكره نشستن بدون پيش شرط تاكيد دارد.
ناگهان توجه‌ها به حلب جلب شد
سوريه پنج سال و نيم است كه رنج مي‌كشد اما داستان به حلب و ازدست دادن موفقيت‌هاي ميداني شبه‌نظاميان كه رسيد جامعه جهاني هر روز درخواست و طرح جديدي براي آتش‌بس ارايه مي‌دهد. طرحي كه در بستر ذهني تلاش براي زمان خريدن براي شبه‌نظاميان مستقر در حلب ساخته و پرداخته مي‌شود. شوراي امنيت جلسات مداومي را در خصوص سوريه تشكيل مي‌دهد اما تمام اين جلسات به صحنه زد و خورد بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي بدل مي‌شود كه هركدام در يك سوي اين نبرد ايستاده‌اند. اخبار مطرح شده در خصوص حلب در صحن شوراي امنيت به دليل وضعيت وخيم امنيتي در اين شهر قابل تاييد نيست اما دبيركل سازمان ملل در حالي كه عملا تعداد روزهاي حضور وي در قدرت به شماره افتاده است مي‌گويد كه زنان و كودكان در حلب اعدام شده‌اند و از اطلاعاتي درباره بازداشت تعداد زيادي از جوانان در شرق حلب سخن مي‌گويد.
نطق احساسي اما عاري از مدرك نماينده امريكا
جنجالي‌ترين سخنراني در شوراي امنيت مانند هميشه به سامانتا پاور، نماينده امريكا در سازمان ملل و ويتالي چوركين همتاي روس وي تعلق داشت. سامانتا پاور در سخنراني‌اي كه مغز آن را اظهارنظرهاي احساسي دربرگرفته بود بدون ارايه كوچك‌ترين مدركي اتهام‌هاي پيشين در خصوص ايران و روسيه را تكرار كرد و گفت: قريب به 100 كودك در منطقه‌اي داخل حلب گرفتار شده‌اند. شما آنها را تروريست مي‌خوانيد؟ بله، حق با شماست. اين بچه‌هاي كوچك تروريست هستند. شما حتي نوزادان را هم تروريست مي‌خوانيد.
شما مادر ترزا هستيد؟
پس از اظهارات پاور در حالي كه وي حتي يك سند براي ادعاهاي خود مطرح نكرد، نوبت به ويتالي چوركين، سفير روسيه در سازمان ملل رسيد. چوركين به سنت هميشه پاسخ پاور را در كمال آرامش داد و گفت: آن چيزي كه عجيب است حرف‌هاي سفير امريكا است. او به گونه‌اي صحبت مي‌كند كه گويا مادر ترزا است. بهتر است به ياد بياوريد كه شما نماينده چه جور كشوري در اين شورا هستيد. بهتر است ابتدا كارهايي را كه دولت خودتان انجام داده را به ياد بياوريد و سپس براي ما از اخلاق صحبت كنيد. هيچ سند و اطلاعات و مدركي در خصوص اعدام‌هاي دسته‌جمعي در حلب يا رفتارهاي غيرانساني با شهروندان غيرنظامي به دست ما نرسيده است. گزارش‌هايي به دست ما رسيده كه نيروهاي سوريه تقريبا بر شرق حلب تسلط كامل يافتند اما همچنان محله‌هايي در دست افراد مسلح است. بيش از 7 هزار غيرنظامي از جمله كودكان از حلب خارج شده و كمك‌هاي انساني فراهم شده است. روسيه به تمامي درخواست‌ها از جمله درخواست سفارت امريكا درباره نقض قواعد جنگ پاسخ مي‌دهد. رد و بدل اين سخنان تند و تيز ميان نمايندگان روسيه و امريكا در فضاي مجازي بازتاب بي‌شماري داشت. بسياري از كاربران در توييت‌هاي خود سخنان پاور را به تمسخر گرفتند و امريكا را به برخورد دوگانه با مساله حقوق بشر متهم كردند. در توييت‌هايي كه هافينگتون‌پست منتشر كرد يك كاربر نوشته بود: خانم پاور كجا بود زماني كه مردم عراق، ليبي، افغانستان و فلسطين سلاخي مي‌شدند؟ كاربر ديگري نوشته بود: اوباما تلاش كرد بشار اسد را بردارد، زماني كه نتوانست، ديگران را مقصر اين شكست جلوه مي‌دهد. يك كاربر ديگر هم نوشته بود: استراتژي امريكا سكوت در برابر كشتار در يمن است.
به دروغ عادت كرده‌ايد
بشار الجعفري، نماينده دايم سوريه در سازمان ملل نيز پس از سخنان پاور به اين اظهارات واكنش نشان داد: من به شكل قاطع هرگونه ادعايي را درباره انتقام‌جويي نظام سوريه از غيرنظاميان و ايجاد رعب و وحشت تكذيب مي‌كنم. تمامي گزارشاتي كه امريكا، انگليس و فرانسه و ديگر كشورها درباره هدف قرار دادن غيرنظاميان منتشر مي‌كنند دروغين و نادرست است. برخي كشورهاي عضو شوراي امنيت از آغاز بحران سوريه عادت كرده‌اند كه به محض پيشروي ارتش سوريه عليه گروه‌هاي تروريستي كه از سوي اين كشورها حمايت مي‌شوند، پيش‌نويس قطعنامه‌هايي را با استناد به اطلاعات جعلي و گزارشات گمراه‌كننده ارايه دهند اما امروز وضع فرق مي‌كند. دبيركل سازمان ملل بيانيه‌اي را براساس اطلاعات ناموثق صادر مي‌كند و مي‌گويد كه سازمان ملل توانايي تحقيقات درباره دقت اين گزارشات را ندارد.
تركيه، طرف مذاكراتي روسيه
در چند روز گذشته و با بالاگرفتن بحران در سوريه، نام تركيه بيش از هر زمان ديگري بر زبان‌ها افتاده است. در حالي كه تلاش‌هاي روسيه و امريكا براي رسيدن به يك آتش‌بس با ناكامي روبه رو شد به نظر مي‌رسد كه مسكو با آنكارا براي يافتن راهكاري در خصوص سوريه به تفاهم رسيده است. سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه نيز در تمام سخنان خود نيم اشاره‌اي به گفت‌وگوها و رايزني‌ها با تركيه در خصوص وضعيت حلب مي‌كند. لاوروف دو سه روز آينده را براي تعيين تكليف در خصوص وضعيت حلب كافي مي‌داند و اعتقاد دارد كه افراد مسلح طي دو يا سه روز آينده به مبارزه در حلب پايان مي‌دهند و جنگ در شرق اين شهر نهايي مي‌شود.
به گفته منابع روسي و ترك، در چند روز گذشته مسكو و آنكارا توانسته‌اند در خصوص چند و چون خروج شبه‌نظاميان و شهروندان غيرنظامي از حلب با هم به توافق برسند. در حالي كه تنوع گروه‌هاي تروريستي و شبه نظامي فعال در شرق حلب كار مذاكره و به نتيجه واحد رسيدن با آنها را سخت كرده است، وزير امور خارجه روسيه مي‌گويد كه مسكو با تمام گروه‌هاي مسلح به جز داعش و جبهه النصره مذاكره مداومي براي خروج از حلب دارد. بر اساس توافق روسيه و تركيه تمامي افراد مسلح از جمله اعضاي جبهه النصره از حلب خارج خواهند شد. وي در بخش‌هايي از سخنانش افزود: با تمامي كشورهاي منطقه نيز مذاكرات برگزار كرده‌ايم و همكاري با تركيه درباره سوريه مي‌تواند كارآمدتر باشد. روسيه و تركيه در زمينه راه‌حلي انساني در حلب به توافق دست يافته‌اند. رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه نيز در تازه‌ترين گفت‌وگوي خود تاكيد كرد كه تماس‌هاي مداومي با ولاديمير پوتين، همتاي روس خود دارد.
آتش‌بس يا تبادل آتش؟
در حالي كه برخي منابع از توافق روسيه و تركيه براي برقراري آتش‌بس در حلب خبر مي‌دهند اما اخبار ميداني رسيده حاكي از آن است كه داستان تبادل آتش همچنان ادامه دارد. آغاز تبادل آتش در برخي محله‌هاي باقي مانده در شرق حلب منجر به اين شده است كه روند تخليه شهر به زمان نامعلومي موكول شود. درست مانند تمام تجربه‌هاي قبلي اين 5 سال، نقض آتش‌بس مناطق مختلف سوريه مساله‌اي است كه هيچكس مسووليت آن را نمي‌پذيرد. روسيه مي‌گويد نيروهاي ارتش سوريه درگيري‌ها را پس از آنكه شورشيان مسلح آتش‌بس را نقض كردند از سر گرفته‌اند و تا آزادسازي همه محله‌هاي شرقي به عمليات خود ادامه مي‌دهند.
ادعاي رويترز درباره پيشنهاد ايران براي حلب
سه تماس تلفني با ايران. يك بار آن سوي خط مولود چاووش اوغلو، وزير امور خارجه تركيه بود و بار ديگر سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه و در نهايت هم وليد معلم، وزير امور خارجه سوريه. تا لحظه تنظيم اين خبر طبق برنامه‌ريزي‌هاي اعلام شده قرار بود فرانك والتر اشتاين‌ماير، وزير امورخارجه آلمان نيز در خصوص حلب گفت‌وگويي با همتاي ايراني خود داشته باشد.
محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران تلاش‌هاي گسترده‌اي را براي برقراري آتش‌بس در حلب و خروج سالم شهروندان غيرنظامي آغاز كرده است. آخرين وضعيت منطقه حلب، خروج امن غيرنظاميان از مناطق درگيري، لزوم كمك‌رساني انساني به مردم از محورهاي كم و بيش مشترك مورد بحث در اين تماس‌هاي سه‌گانه ايران با مقام‌هاي تركيه، روسيه و سوريه بود. در حالي كه تركيه مي‌گويد با ايران و روسيه در اين سوي جبهه و امريكا در سوي ديگر در تماس است تا مساله حلب را فيصله دهد، تهران نقش فعال‌تري را در صحنه سياسي براي پايان دادن به بحران ايفا مي‌كند. روز گذشته خبرگزاري رويترز در گزارشي كوتاه به نقل از شبه‌نظاميان سوري و برخي مقام‌هاي سازمان ملل ادعا كرد كه ايران شرطي را به متن مورد توافق روسيه و تركيه در خصوص حلب اضافه كرده است. براساس اين گزارش، ايران براي اجراي توافق آتش‌بس خواسته است همزمان با تخليه شبه‌نظاميان مخالف و غيرنظاميان از شرق حلب، زخمي‌هاي شيعه از دو روستاي فوعه و كفريا، كه در محاصره شبه‌نظاميان مخالف است، تخليه شوند. تركيه مي‌گويد كه اين شرط را با شبه‌نظامياني كه با آنكارا در تماس هستند در ميان گذاشته است اما تا لحظه تنظيم اين گزارش خبري در خصوص چند و چون اجراي آن منتشر نشد. يك منبع آگاه در وزارت امورخارجه در گفتوگو با اعتماد طرح چنين مساله‌اي از سوي ايران را رد و آن را فضاسازي رسانه‌اي خواند.