نخستين ديدار
با چاشني تهديد و طعنه
وزير خارجه امريكا
با لاوروف و پوتين ديدار كرد
سارا معصومي
12 مارس 2017؛ فرودگاه مسكو و فرش قرمز‌رنگ وسيعي كه پيش پاي ركس تيلرسون، وزيرامور خارجه ايالات متحده پهن شده بود. ميزبان ظواهر آداب ديپلماتيك در پذيرايي از وزيرامورخارجه امريكا در نخستين سفر به روسيه از زمان جابه‌جايي قدرت در اين كشور را رعايت كرده بود اما حال و هواي اين مهماني چندان آفتابي نبود. ركس تيلرسون از ايتاليا و نشست گروه هفت به روسيه و ديدار با مقام‌هاي اين كشور آمد و در فرودگاه مسكو زماني كه دستان سفير امريكا در مسكو را در دست داشت خنده عميقي بر چهره‌اش بود. تبسمي كه چندساعت بعد در ديدار با سرگئي لاوروف، وزيرامورخارجه روسيه جاي خود را به جديتي ديپلماتيك بخشيد. درحالي كه ركس تيلرسون در روزهاي جواني رابطه حسنه‌اي در جامه يك تاجر با روس‌ها داشته است و شايد اگر موشك‌هاي امريكايي به پايگاه العشيرات نخورده بودند، آن خاطره خوش همكاري كم و بيش تكرار هم مي‌شد اما ديدار روز چهارشنبه از جنس متفاوتي بود. سرگئي لاوروف از همان نخستين لحظات رويارويي با مردي كه از ماه ژانويه بركرسي جان كري، وزير امور خارجه سابق امريكا نشسته است تلاش كرد خلق و خوي سرد روسي خود را حفظ كند. خبرنگاران و عكاس‌هاي بسياري منتظر اين لحظه بودند تا نخستين ديدار دو وزير در خاك روسيه را به تاريخ بسپارند اما سگرمه‌هاي درهم رفته لاوروف سوژه تابلوي معناداري براي عكاسان ساخت. اتاق مستطيل شكل بزرگي در وزارت امورخارجه روسيه براي ديدار لاوروف و مهمان امريكايي‌اش انتخاب شده بود. پرچم كشورهاي مهمان و ميزبان در قسمت بالايي ميز جا خوش كرده بودند. لاوروف با تعجيل بيشتري از مهمان خود وارد اتاق شد و در حالي كه چندان گام‌هايش را با قدم‌هاي تيلرسون هماهنگ نمي‌كرد مقابل دقيقا مقابل پرچم كشورش ايستاد. نه اندكي نزديك‌تر به پرچم روسيه و نه گامي دورتر. همين گارد بسته وزيرامورخارجه روسيه باعث شد تا تيلرسون براي دست دادن با ميزبان خود مقابل دوربين خبرنگاران خود را به سمت وي متمايل كند. درحالي كه وزيرامورخارجه امريكا تلاش مي‌كرد لبخند خود را مقابل فلاش خبرنگاران حفظ كند، صورت سرگئي لاوروف از هرلبخندي تهي بود و وي به كرات از تماس چشمي با تيلرسون در هنگام دست دادن سرباز زد. پشت ميز نيز و حداقل تا زمان حضور خبرنگاران و عكاسان حال و هواي سرد حاكم بر جلسه همان‌گونه باقي ماند. درحالي كه تيلرسون تلاش كرد ميان آنچه در سوريه رخ داده و همكاري‌هاي دو كشور در سطح كلان بين‌المللي تميزي قايل شود و لحني نسبتا آرام و مصالحه جويانه اتخاذ كند اما لاوروف در سخنان خود به زبان روسي كه توسط مترجم ترجمه مي‌شد به صراحت از ابهام در سياست‌هاي دولت جديد امريكا و اينكه ما نمي‌دانيم با چه دولتي و با چه رويكردي روبه رو هستيم، انتقاد كرد.
سقوط اعتماد ميان روسيه و امريكا
تيلرسون نخستين ديدارهاي خود در مسكو را درحالي كليد زد كه رابطه امريكا با روسيه به‌شدت متشنج است و حتي زماني كه وزيرامورخارجه به روسيه پاگذاشت نيز مشخص نبود كه آيا رييس‌جمهور اين كشور كه روزگاري به تيلرسون نشان دوستي داده بود نيز با وي ديدار مي‌كند يا خير؟ 24 ساعت پيش از آنكه هواپيماي تيلرسون در فرودگاه به زمين بنشيند، كاخ سفيد دولت روسيه را به از بين بردن مداركي متهم كرد كه به گفته امريكايي‌ها ثابت مي‌كند بشار از گازهاي شيميايي عليه مردم خود استفاده كرده است. ولاديمير پوتين در مصاحبه‌اي پيش از آغاز ديدارهاي تيلرسون به تفصيل نگاه‌هاي خود درباره بحران به وجود آمده در سوريه پس از حمله خان‌شيخون و پايگاه الشعيرات را توضيح داد. وي تاكيد كرد كه دو تفسير از حمله شيميايي در سوريه وجود دارد: اول آنكه بمباران انجام شده توسط دولت سوريه، سلاح‌هاي شيميايي معارضان را هدف قرار داده و دوم اينكه اين حمله «ساختگي» بوده است. رييس‌جمهور روسيه در ادامه گفت: امريكا با آغاز يك حمله هوايي به پايگاه نظامي سوريه بدون ارايه هرگونه شواهدي درباره استفاده دولت دمشق از تسليحات شيميايي، در واقع قوانين بين‌المللي را نقض كرده است.
وي سپس در خصوص حمله هوايي امريكا به سوريه گفت: «واكنش همپيمانان ناتو چه بود؟ آنها همگي بدون تحليل رخدادهاي به وجود آمده سر خود را به نشانه تاييد تكان دادند. شواهد استفاده ارتش سوريه از تسليحات شيميايي كجا است؟ هيچ شواهدي وجود ندارد. آيا نقض قوانين بين‌الملل صورت گرفته است؟ بله صورت گرفته است. اين يك حقيقت آشكار است. بدون تاييد شوراي امنيت سازمان ملل، حمله هوايي به يك كشور مستقل صورت گرفته است و با وجود آنكه اين نقض آشكار قوانين بين‌المللي است، همه با آن موافق هستند و آن را پذيرفته‌اند و به نشانه تاييد سر خود را تكان داده‌اند و حمايت خود را اعلام كردند. پوتين در گفت‌وگو با شبكه «مير 24» اعلام كرد كه مسكو از تئوري‌هاي مختلفي كه در مناطق مختلف جهان در حال اجرا است و به بي‌ثباتي جدي اين مناطق منتهي مي‌شود، آگاه است. وي در بخش‌هاي ديگري از اين مصاحبه درحالي كه همگان در چندماه گذشته از دولت ترامپ در انتظار نزديكي روسيه و امريكا بودند، گفت: سطح اعتماد به واشنگتن به ويژه در سطح نظامي، در دوران رياست‌جمهوري ترامپ به جاي آنكه بهبود داشته باشد، رو به تنزل رفته است. مي‌توانيم بگوييم كه سطح اعتماد در سطوح كاري به ويژه در سطوح نظامي نه تنها بهتر نشده بلكه تنزل هم داشته است.
تئاتر ديپلماتيك در مسكو
پوتين در پاسخ به بيانيه كاخ سفيد كه مسكو را به تخريب اسناد و مداركي متهم كرده كه گوياي دست داشتن بشار در حمله شيميايي است، دولت ترامپ را به بحران‌سازي تصنعي در رابطه براي ساخت مقابله مصنوعي متهم كرد. پوتين در بخش‌هايي از سخنان خود گفت: اين اتفاق‌ها مرا به ياد سال 2003 مي‌اندازد. زماني كه نمايندگان امريكا در شوراي امنيت ادعا مي‌كردند تسليحات كشتارجمعي در عراق پيدا كرده‌اند. رييس‌جمهور روسيه در بخش‌هاي ديگري از سخنان خود به بخش‌هايي از دو نمايشنامه روسي اشاره كرد و گفت: همه‌چيز خيلي كسل‌كننده و تكراري است. ما همه اين صحنه‌سازي‌ها را قبلا هم ديده‌ايم. نيويورك تايمز در خصوص ديدار تيلرسون با روس‌ها در مسكو مي‌نويسد: تئاتر ديپلماتيكي كه در آوريل باراني مسكو روز چهارشنبه به روي صحنه رفت چندان هم كسل‌كننده نبود. پوتين تمام تلاش خود را كرد كه شكل‌دهنده راوي نخستين سفر تيلرسون به روسيه در قامت وزيرامور خارجه باشد. نتيجه ديدارهاي تيلرسون با مقام‌هاي كشور ميزبان است كه نشان مي‌دهد آيا روياي ترامپ براي بازتعريف رابطه امريكا با روسيه جامه عمل مي‌پوشد يا سر ترامپ هم همان بلاهايي مي‌آيد كه بر سر باراك اوباما در نخستين ماه‌هاي رياست‌جمهوري‌اش آمد. نگاه داشتن وزيرامورخارجه امريكا در حالتي از بيم و اميد براي ديدار با رييس‌جمهور روسيه نيز ترفندي از جانب مسكو براي خط و نشان كشيده براي امريكايي‌ها است. از زمان پايان جنگ جهاني دوم تمام وزراي امور خارجه امريكا هنگام سفر به روسيه با روساي جمهور ديدار داشته‌اند اما اين‌بار سخنگوي رياست‌جمهوري روسيه تاكيد كرده كه ديدار با پوتين مشروط به نتيجه ديدارهاي تيلرسون با ساير مقام‌هاي روس مانند لاوروف است. پوتين با تئاتري كه براي ديدار يا عدم ديدار با تيلرسون به راه انداخت در حقيقت قصد داشت نشان دهد كه اين رييس‌جمهور روسيه است كه اوضاع را در كنترل كامل خود دارد. تيلرسون كه در زمان رياست شركت اكسون موبيل از روس‌ها نشان دوستي دريافت كرده بود از زمان حضور در وزارت امورخارجه امريكا سياست سختي را در برابر روسيه در پيش گرفته و حتي به صراحت اعلام كرد كه تحريم‌ها روسيه برداشته نخواهد شد مگر زماني كه روس‌ها كريمه را به اوكراين بازگردانند. در خصوص سوريه نيز تيلرسون پيش از آنكه به ديدار با مقام‌هاي روس برود به نوعي اولتيماتوم به كرملين‌نشين‌ها داد و در جمع خبرنگاران تاكيد كرد كه اكنون برهمگان مشخص شده است كه دوره خانواده اسد در سوريه به پايان رسيده است. اين سخنان را باراك اوباما نيز در سال 2011 و هنگامي كه بحران در سوريه تازه آغاز شده بود نيز درباره خاندان اسد به زبان رانده بود. تيلرسون پيش از سفر به روسيه دوگانه‌اي را مقابل كرملين‌نشين‌ها قرار داد و تاكيد كرد كه رييس‌جمهور روسيه بايد انتخاب كند: يا بشار اسد يا همكاري با امريكا نه فقط در سوريه كه در ساير پرونده‌هاي خاورميانه. با اين همه پوتين و اعضاي دولت وي در روسيه از لنز كاملا متفاوت ديگري به حوادث در سوريه نگاه مي‌كنند. روس‌ها حضور نظامي خود در سوريه را يك موفقيت تاكتيكي براي خود مي‌دانند. درحال حاضر بسياري از تحليلگران مي‌گويند كه بشار اسد براي تداوم دولت خود به روسيه وابسته شده است. روسيه در سوريه امروز پايگاه اصلي خود در بندر طرطوس را دارا است و اين مساله مي‌تواند در افزايش قدرت سوريه در خاورميانه تاثيرگذار باشد. همزمان با حضور تيلرسون در مسكو و پيش از ديدار وي با لاوروف، سخنگوي وزارت امور خارجه روسيه در بيانيه‌اي خاطرنشان كرد تعيين هرگونه اولتيماتوم براي دولت روسيه از سوي وزيرامورخارجه امريكا يك اشتباه بزرگ خواهد بود. سخنگوي وزارت امورخارجه در بيانيه‌اي تاكيد كرد كه اگر تيلرسون به دنبال پيشرفتي در رابطه دوجانبه است بايد ابتدا سياست تمام اعضاي دولت ترامپ درقبال سوريه را يكدست كند. در بخش‌هايي از اين بيانيه آمده بود: مشخص نيست كه امريكايي‌ها در سوريه چه مي‌كنند و نه تنها در سوريه كه در ساير خاورميانه هم مشخص نيست سياست آنها چه شكل و شمايلي دارد؟ خاورميانه منطقه بسيار پيچيده‌اي است. هيچ كس نمي‌داند كه آنها در برابر ايران يا افغانستان چه سياستي خواهند داشت؟ در مورد كره شمالي و رويكرد دولت ترامپ در برابر اين كشور نيز همه‌چيز از همين ابهام رنج مي‌برد. درحالي كه تيلرسون تا 10 روز پيش اميدوار بود كه مبارزه با داعش در سوريه و به عنوان نمونه آزادسازي رقه را در راس اولويت‌هاي سفر خود به مسكو قرار دهد اما حمله شيميايي در منطقه خان‌شيخون و پس از آن حمله هدفمند امريكا به پايگاه الشعيرات اين آرزو را برباد داد. برخي از منابع خبري مي‌گويند كه احتمالا يكي از سوژه‌هاي روي ميز در جريان رايزني‌هاي وزيرامورخارجه امريكا با روس‌ها، مساله تعريف منطقه امن در سوريه است كه مي‌تواند تا حدودي نيروي هوايي دولت بشار اسد را در برخي مناطق زمينگير كند. با اين همه مشخص نيست كه در صورت موافقت روس‌ها اين منطقه امن چگونه شكل خواهد گرفت و همكاري‌هاي روسيه و امريكا در سوريه كه فعلا به حالت تعليق درآمده چگونه پيش خواهد رفت.
سرنوشت بشار روي ميز نيست
گاردين درباره سفر تيلرسون به روسيه مي‌نويسد: درحالي كه تصميم تيلرسون براي گذشتن از خير شركت در نشست ناتو و به جاي آن حضور در مسكو ابتدا به تمايل كاخ سفيد براي بهبود رابطه با روسيه تعبير شد، انتظارها براي تحقق چنين مساله‌اي پس از تصميم ترامپ براي حمله به پايگاه نظامي الشعيرات در سوريه از ميان رفت. روزگاري كه در آنها سياستمداران روسي از بهبود رابطه با امريكا در شبكه‌هاي تلويزيوني سخن مي‌گفتند و دونالد ترامپ را مردي واقعي مي‌خواندند، گذشته است. درحالي كه تيلرسون ديدارهاي خود در روسيه را از صبح چهارشنبه آغاز كرد، برخلاف آنچه كه در رسانه‌ها گفته مي‌شود، اصلي‌ترين سوال اين نيست كه وي تا چه اندازه مي‌تواند با روس‌ها در پرونده سوريه به تفاهم برسد بلكه مساله اينجاست كه آيا وي اصلا مي‌تواند بناي ديالوگي ميان مسكو و واشنگتن را بگذارد؟ نخستين ديدار وي با لاوروف در حاشيه نشست گروه 20 در آلمان با اختلاف دو طرف بر سر حضور يا عدم حضور خبرنگاران همراه بود. به نظر مي‌رسد كه رابطه شخصي لاوروف با تيلرسون نيز بسيار سردتر از رابطه او با جان كري است. لاوروف پيش از آغاز ديدار دوجانبه و رسمي با تيلرسون سخناني را از روي كاغذ به زبان روسي خواند. وي در اين سخنان تاكيد كرد كه روسيه سوالات بسياري درباره سياست‌هاي بسيار مبهم دولت ترامپ و ايده‌هاي متضادي كه از سوي اين دولت بيان مي‌شود، دارد. براي روسيه بسيار مهم است كه نيت‌هاي اصلي مسكو را درك كند. تحليلگران روس مي‌گويند كه با توجه به حجم تنش به وجود آمده در رابطه مسكو – واشنگتن، پوتين تنها در شرايطي با لاوروف ديدار خواهد كرد كه ديدار تيلرسون با لاوروف نتايج ملموسي داشته باشد و مفيد هم باشد. فيودور لوكيانوف، تحليلگر ارشد مسائل روسيه در اين خصوص به گاردين مي‌گويد: حمله نظامي امريكا به سوريه، جايگاه امريكا در پرونده سوريه را ارتقا بخشيد و پيش‌شرط‌هايي را براي اين گفت‌وگو ايجاد كرد كه در نتيجه آن اين گفت‌وگوها يك جانبه نخواهند بود. تا اواخر ماه گذشته ميلادي، دونالد ترامپ با باقي ماندن بشار اسد در قدرت هيچ مشكلي نداشت اما دولت وي تلاش مي‌كرد سياست روشن و شفافي را در قبال سوريه انتخاب كند. درحالي كه خط خبري تمام تحليل‌ها حاكي از اين است كه تيلرسون با خواست پايان حمايت روسيه از بشار اسد به مسكو رفت اما نگاه واقع بينانه و توجه به شرايط ميداني در سوريه حاكي از اين است كه در نشست‌هاي روز چهارشنبه در پايتخت روسيه اصولا مساله آينده بشار روي ميز نبوده است. در حال حاضر و با توجه به شرايط به وجود آمده به سختي مي‌توان انتظار داشت كه توافق جامع و فراگيري ميان روسيه و امريكا درباره سوريه شكل بگيرد اما اين احتمال وجود دارد كه توافق بينابيني به دست آيد تا درنتيجه آن از تصادف‌هايي كه بتواند به تشديد تنش و در چندقدمي قرار دادن روسيه و امريكا در مسير رويارويي مستقيم منتهي شود، خودداري شود. درحال حاضر آنچه هرگونه سخن گفتن روسيه و امريكا با هم را سخت مي‌كند ابهام در سياست سوري امريكايي‌ها است اما احتمالا تيلرسون در گفت‌وگو با روس‌ها به بيان اولتيماتوم‌هايي متوسل خواهد شد اما حقيقت اين است كه اين سياست در برابر روس‌ها پاسخ نمي‌دهد و تنها به نزديك شدن بيشتر سوريه و روسيه منتهي خواهد شد.
حمله به سوريه ديگر تكرار نشود
سرگئي لاوروف، در ديدار با همتاي امريكايي خود تعارف را به حاشيه راند و به صراحت تاكيد كرد كه حملات امريكا عليه سوريه نقض قوانين بين‌المللي بود و تاكيد كرد كه عدم تكرار اين حمله در سوريه بسيار اهميت دارد. وزيرامور خارجه روسيه در ادامه گفت: ما تاكيد كرديم كه براي همكاري و گفت‌وگو با دولت امريكا آماده‌ايم. بايد افق‌هاي همكاري ميان مسكو و واشنگتن مشخص شود. ما همواره از اقدامات و گام‌هاي جمعي حمايت مي‌كنيم. ما هيچ پيمان و اتحاد بسته‌اي را سازنده نمي‌دانيم. مسكو مايل است شاهد تبادل ديدگاهي صادقانه و آزادانه و بي‌طرفانه براي ارايه تعريفي بهتر از روابط ميان مسكو و واشنگتن باشد. لاوروف در اين ديدار خطاب به تيلرسون تاكيد كرد: «ما را در شرايط انتخاب غلط ميان با شما بودن يا عليه شما بودن قرار ندهيد. براي مسكو مهم است كه با نيات واقعي دولت امريكا آشنا شود. من اميدوارم كه پيشرفت در اين مسير امروز محقق شود. من صادقانه مي‌گويم كه ما سوالات بسياري درباره ايده‌هاي بسيار مبهم و متناقض مرتبط با برنامه‌هاي دوجانبه و بين‌المللي مطرح شده از جانب واشنگتن داريم». ركس تيلرسون، وزير خارجه امريكا نيز در ابتداي ديدار دوجانبه و پشت درهاي بسته با لاوروف تاكيد كرد كه اين ديدار در مسكو در زماني برگزار مي‌شود كه يافتن حوزه‌هاي منافع مشترك ميان دو كشور از اهميت خاصي برخوردار است. وزير امورخارجه امريكا نيز ابراز اميدواري كرد كه ديدار با لاوروف بتواند به ارتقاي روابط ميان دو كشور در مسيري مثبت كمك كند. تيلرسون گفت، اين ديدار فرصتي را براي امريكا فراهم مي‌آورد تا اختلافات موجود در روابط دوجانبه و همچنين راه‌حل‌ها براي كم‌تر كردن اين اختلافات را به بحث بگذارد.