بررسي روند 10 ساله كيفيت هواي شهر تهران
تحولات كيفيت هوا و آينده آن
آلودگي هواي تهران، يكي از چالش‌هاي جدي پايتخت 12 ميليوني كشور است. براساس اين گزارش شهر تهران 30 درصد روزهاي سال 1394 در شرايط آلوده قرار داشته، با وجود كاهش آمار تعداد روزهاي فراتر از حد مجاز در شهر تهران طي چندسال اخير، همچنان اين ميزان با استانداردهاي جهاني و حدود سلامتي سازمان بهداشت جهاني فاصله بسياري داشته و مساله آلودگي هوا را به يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي مردم و مسوولان تبديل كرده است. مشكلي كه به علت تعدد منابع و همين‌طور نهادهاي تصميم‌گير، ابعاد پيچيده‌اي داشته و كاهش آن به غير از مباحث فني و نياز به شناخت منابع، نيازمند همكاري بالاي مردم و مسوولان امر است.
برهمين مبنا گزارش حاضر به مطالعه وضعيت آلودگي هواي تهران طي يك بازه 10 ساله از منظر آلاينده‌هاي مختلف و شاخص كيفيت هوا پرداخته است. اين آمار نشان مي‌دهد، در حال حاضر آلاينده ذرات معلق به‌ويژه 5/ PM2 مهم‌ترين آلاينده شاخص شهر تهران بوده كه بيشتر از محل احتراق در وسايل نقليه توليد مي‌شود. شايان ذكر است، علاوه بر نقش منابع انتشار به‌ويژه خودروها در كيفيت هواي تهران، تغييرات الگوهاي هواشناسي يكي از مهم‌ترين عوامل تاثيرگذار بر رفتار بسيار پيچيده آلاينده‌ها در جو هستند كه منجر به افزايش يا كاهش غلظت آنها مي‌شوند. وقوع پديده گرد و غبار و افزايش وزش تندبادهاي حامل ذرات معلق يكي از عمده‌ترين عوامل افزايش غلظت آلاينده ذرات معلق به ويژه در ماه‌هاي خشك سال هستند.براساس اين گزارش، بررسي نمودار روند تغييرات غلظت سالانه آلاينده‌هاي اصلي شهر تهران طي سال‌هاي 1386 الي 1394 نشانگر آن است كه روند غلظت آلاينده‌ها طي سال‌هاي مورد بررسي در شهر تهران نسبتا كاهشي بوده است، البته در مورد آلاينده‌هايPM10، O3 و NO2 از سال 1393 افزايش نسبي ديده مي‌شود. همچنين بررسي نمودار خلاصه تغييرات غلظت سالانه آلاينده‌هاي هوا در سال 1394 نسبت به سال قبل از آن نيز حاكي از آن است كه غلظت سالانه آلاينده‌هايCO، 5/ PM2 و SO2 نسبت به سال 1393 كاهش داشته و غلظت سالانه ساير آلاينده‌ها نسبت به سال 1393 با افزايش روبه‌رو بوده است و به غير از دو آلاينده CO و O3 كه استاندارد سالانه براي آنها تعريف نشده است، غلظت تمام آلاينده‌ها از منظر استاندارد سالانه بالاتر از حد مجاز بوده است.
در ادامه اين گزارش، محققين و نويسندگان آن به بررسي تك‌تك مواد آلاينده در هواي تهران پرداخته‌اند تا بتوانند نتيجه‌گيري دقيق‌تري از وضعيت كنوني آلودگي هواي پايتخت ارايه دهند.
در يكي از اين بررسي‌ها پس از ترسيم نمودار غلظت ميانگين آلاينده PM10 در ماه‌هاي مختلف سال 1394 و در تشريح آن آورده است: همان طور كه مشاهده مي‌شود، از آنجا كه انتشار اين آلاينده بيشتر ناشي از منابع طبيعي است، غلظت اين آلاينده در ماه‌هاي گرم سال كه بيشترين ميزان پديده گرد و غبار رخ داده، افزايش يافته است و در ماه‌هايي كه بارش بيشتر بوده، كاهش غلظت مشاهده مي‌شود. ايجاد شرايط پايدار جوي به‌ويژه در ماه‌هاي سرد سال نيز در افزايش غلظت اين آلاينده موثر بوده است. يكي ديگر از نمودارهاي اين گروه، به بررسي غلظت ميانگين آلاينده
5/2 PM در ماه‌هاي مختلف سال 1394 اختصاص دارد كه در توضيح آن آمده است: اين آلاينده بيشتر از فرآيندهاي احتراقي به‌ويژه در وسايل نقليه موتوري توليد مي‌شود و در صورتي‌كه ناپايداري جوي نظير باد و باران وجود نداشته باشد، موجب تجمع و انباشت اين آلاينده مي‌شود. مقارن با تعطيلات نوروزي، كاهش ترافيك و شرايط مناسب جوي در ماه فروردين، غلظت اين آلاينده كاهش محسوسي داشته است و همان طور كه در نمودار مشخص شده غلظت ميانگين ماهانه در دو بازه به اوج خود رسيده است. بازه اول در ماه‌هاي خرداد و تير به علت وقوع پديده گرد و غبار و بازه دوم كه بيشترين مقدار در آن مشاهده مي‌شود در ماه‌هاي آذر و دي و به علت شرايط پايدار جوي و وارونگي دما رخ داده است. بيشترين نوسانات غلظت نيز مربوط به آذرماه بوده است.
چالش‌ها و مشكلات پيش رو
در ادامه اين گزارش، گروه پژوهشگر دانشگاهي، به تحليل داده‌ها و آمارهاي به دست آمده و چالش‌هاي پيش روي آلودگي هواي تهران مي‌پردازند. در بخشي از اين نتيجه‌گيري محققين اين گزارش با ترسيم نموداري از وضعيت كيفيت هوا از نظر شاخص كيفيت هوا طي سال‌هاي مختلف برحسب تعداد روز نتيجه گرفته‌اند: در سال 1394 تعداد روزهاي آلوده همچنان بالا بوده (111 روز) و حتي يك روز در شرايط بسيار ناسالم نيز رخ داده است. با اين حال تعداد روزهاي آلوده طي سال 1394 در مقايسه با سال‌هاي اخير كاهش محسوسي داشته است. تعداد روزهاي پاك از سال 1390 (شروع اندازه‌گيري آلاينده ذرات معلق كمتر از 5/2 ميكرون) براي نخستين بار به 21 روز در سال 1394 افزايش يافته و خوشبختانه بيشترين تعداد روزهاي در شرايط مطلوب در ساليان اخير (254 روز) در سال 1394 رخ داده است. از طرف ديگر سال 1386 با كمترين تعداد روزهاي آلوده (15 روز ناسالم) نسبت به ساير سال‌هاي مورد بررسي در وضعيت مطلوب‌تري قرار داشته است. همچنين مقايسه درصد روزهاي با شرايط مطلوب (پاك و سالم) و شرايط نامطلوب (ناسالم براي گروه‌هاي حساس، ناسالم، بسيار ناسالم و خطرناك) طي سال‌هاي 1385 الي 1394 نشان از كاهش كاملا محسوس تعداد روزهاي آلوده طي چهار سال اخير (دوره اندازه‌گيري آلاينده
5/2 PM) دارد. اين گزارش همچنين نگاهي هم به وضعيت آلاينده منواكسيدكربن داشته معتقد است: كاهش چشمگيري در تعداد روزهاي آلوده آلاينده منواكسيدكربن طي سال‌هاي 1385 الي 1394 رخ داده است به طوري كه از 72 روز آلوده در سال 1385 به وضعيت مطلوبي در سال‌هاي 1391 الي 1394 رسيده است، همچنين طي اين 5 سال آلاينده‌هاي ازن، دي‌اكسيدگوگرد و دي‌اكسيد نيتروژن نيز (از منظر استاندارد كوتاه‌مدت) در وضعيت مطلوب قرار داشته‌اند. اما درنهايت نتيجه مي‌گيرد: از نظر آلاينده ذرات معلق كمتر از 11 ميكرون، سال 1385 پاك‌ترين و سال 1387 آلوده‌ترين سال بوده است كه از آن سال به بعد تعداد روزهاي آلوده اين آلاينده كاهش يافته است.
وضعيت نگران‌كننده آلاينده‌هاي تهران
در انتهاي اين گزارش، با استناد به پروژه سياهه انتشار شهر تهران كه مجموعه‌اي منسجم از داده‌هاي منابع مختلف مسوول در شهر تهران است، به نتيجه‌گيري از وضعيت آلودگي هواي تهران مي‌پردازد.
در بخشي از اين نتيجه‌گيري آمده است: بر اساس محاسبات صورت گرفته، سهم منابع متحرك در توليد مجموع پنج آلاينده هوا در سال 1392 در شهر تهران، برابر با 618 هزار تن بوده است. اين ميزان براي مجموع تمامي منابع ساكن، 118 هزار تن است و بنابراين 1/85 درصد توليد آلودگي هواي شهر تهران مربوط به منابع متحرك و 9/14 درصد مربوط به منابع ساكن است. همچنين مجموع توليد آلاينده‌هاي هوا در سال 1392 در شهر تهران برابر با 726 هزار تن بوده است. در خصوص آلاينده منواكسيدكربن نيز با ذكر اينكه ميزان كل توليد در سال 1392 در شهر تهران برابر با 519 هزار تن بوده است، آمده است: از اين ميزان 496 هزار تن معادل 5/97 درصد سهم منابع متحرك و 13 هزار تن معادل 5/2 درصد مربوط به منابع ساكن بوده است. همچنين اين گزارش حجم كل توليد اكسيدهاي نيتروژن در شهر تهران در سال 1392 را 87 هزار تن كرده كه از اين مقدار 41 هزار تن معادل 8/46 درصد سهم منابع متحرك و 46 هزار تن معادل 2/53 درصد سهم منابع ساكن بوده است.
و بالاخره، اين گزارش كل توليد آلاينده ذرات معلق در سال 1392 در شهر تهران، 6/8 هزار تن عنوان كرده كه از اين ميزان 6 هزار تن معادل 2/70 درصد سهم منابع متحرك و 6/2 هزار تن معادل 8/29 درصد سهم منابع ساكن بوده است. گرچه از نظر ميزان توليد، توليد اين آلاينده كمتر از ساير آلاينده‌ها است ولي اثرات مخرب بيشتري بر سلامتي انسان و محيط زيست دارد.
راهكارهاي علمي براي كاهش آلودگي هوا:
در نهايت، اين گزارش به ارايه راهكارهايي براي عبور از بحران آلودگي هوا مي‌پردازد و از موارد زير به عنوان رويكرد، سياست و برنامه‌هايي براي عبور از مشكلات ياد مي‌كند: دگرگوني در نظام حمل و نقل و توسعه حمل و نقل عمومي با محوريت مترو ضروري است، كنترل سالانه موتورخانه‌ها در تمام ساختمان‌هاي شهر بايد به شكل مستمر انجام شود، تغيير در مكان‌يابي كاربري‌ها در راستاي كاهش اتكا به حمل و نقل خصوصي، بايد برنامه‌ريزي منظمي در راستاي توسعه معاينه فني كليه وسايل حمل و نقل و ماشين‌آلات عمراني و فني صورت گيرد، توسعه جنگل‌كاري در حريم شهر تهران و كانون‌هاي توليدكننده ريزگردها ضروري است، توسعه آموزش در خصوص حذف وسايل شخصي در درون شهر يكي از مهم‌ترين موارد ضروري براي كاهش آلودگي هواي تهران است و بالاخره، نوسازي حمل و نقل عمومي به‌ويژه اتوبوسراني و ميني‌بوسراني بايد از اولويت‌هاي مديريت شهري باشد.