بازخواني فضاي مجازي، بعد از عمليات تروريستي ديروز تهران
#تهران
«تيراندازي در مجلس» كليدواژه اخباري بود كه صبح ديروز از تهران به دنيا مخابره مي‌شد. اخباري پر التهاب و فوري كه در غيبت رسانه‌اي رسمي چون صدا و سيما، رنگ شايعه مي‌گرفتند، دست به دست مي‌شدند، تاييد و تكذيب مي‌شدند و جو جامعه را ملتهب‌تر مي‌كردند. اخباري كه باز هم مهر تاييدي شدند بر غيرحرفه‌اي بودن جريان اطلاع‌رساني در رسانه‌هاي كشور. فضاي مجازي روز گذشته روز ملتهبي را گذراند.
روزي كه مي‌توانست با توضيحات و اطلاع‌رساني درست كمتر ملتهب و نگران‌كننده باشد و كمتر فضايي براي جولان شايعه‌ها ايجاد كند. اما نبود يك مرجع خبري موثق و رسمي در چنين مواقعي بر التهاب و تنش فضاي شبكه‌هاي اجتماعي و رسانه‌هاي كشور مي‌افزايد. هفته پيش و پس از اقدامات تروريستي در لندن پليس لندن از طريق حساب توييتري‌اش با شهروندان اين شهر در ارتباط بود و توصيه‌هاي لازم را به مردم مي‌داد و از طريق همين اكانت رسمي اخبار موثق در مورد حادثه را منتشر مي‌كرد. اما روز گذشته پاي شايعات تا حدي فرا رفت كه از جانب وزارت اطلاعات بيانيه‌اي منتشر شد كه در آن از مردم درخواست شده بود به هيچ‌وجه از مترو استفاده نكنند، بيانيه‌اي كه دقايقي بعد توسط وزير اطلاعات تكذيب شد. در شرايط بحراني جاي خالي در ميدان خبر معنا ندارد. هر كجا جايي خالي باشد، شايعه وظيفه پر كردن آن را به عهده مي‌گيرد.
حملات تروريستي، #تهران را ترند اول توييتر كرد
يك هفته پس از عمليات تروريستي در نقاط مختلف لندن، تهران در دو نقطه مورد حمله قرار گرفت و يك عمليات هم با شكست مواجه شد. يك هفته پيش بود كه كاربران توييتر در كمتر از يك ساعت، از بحث و جدل در مورد قهرماني رئال مادريد در جام قهرماني اروپا، به سراغ لندن رفتند و اخبار مربوط به حملات تروريستي كه هر لحظه از يك قسمت شهر مخابره مي‌شد را منتشر كردند. شب خوشحالي رئالي‌ها تبديل به تراژدي‌اي شد كه تروريست‌ها رقم زدند.
حالا پس از يك هفته دوباره تايملاين توييتر پر از خبر عمليات تروريستي شده. اين‌بار تهران محل اين عمليات بود. توييت‌هاي اوليه آرام بود، با يك جمله: «تيراندازي در مجلس» چند دقيقه بعد خبر از خارج از شهر مخابره شد. حرم امام مقصد بعدي تروريست‌ها بود. خبرنگاران بسياري در لحظه شروع عمليات در مجلس بودند يا در حال ورود به ساختمان براي پوشش جلسه علني روز چهارشنبه. همين باعث شد تا خبرها در توييتر زودتر منتشر شود. اما هيجان‌زدگي خبرنگاران و انتشار اخباري كه هنوز خودشان از صحت آن مطمئن نبودند، بازار شايعه را داغ كرد و تكذيبيه پشت تكذيبيه براي اخباري كه اساس‌شان حدس و گمان بود. با تمام اينها كاربران توييتر در سراسر دنيا خيلي زود متوجه اين عمليات تروريستي شدند و در ساعات اوليه انتشار خبر، نام تهران تبديل به ترند اول دنيا شد. اخبار تهران در رسانه‌هاي بين‌المللي لحظه به لحظه مخابره مي‌شد.
در ميان تمام توييت‌هاي خبري كه از اكانت‌هاي مختلف رسانه‌هاي رسمي و غيررسمي منتشر مي‌شد، توييت‌هايي هم با هشتگ‌هاي پراكنده منتشر مي‌شد. اما ايجاد يك جريان هدايت شده توسط كاربراني با اكانت‌هاي جعلي باعث واكنش‌هايي شد كه ظهر ديروز فضاي توييتر و همچنين اينستاگرام و تلگرام را به سوي ديگري برد. عده‌اي با هشتگ‌هاي متحد و با اكانت‌هايي كه بعضي صبح ديروز ايجاد شده بود و بعضي هم شناخته شده بودند و خط فكري‌شان براي كاربران توييتر فارسي در روزهاي انتخابات مشخص شده بود، سعي در ايجاد تفرقه در فضاي اجتماع مجازي داشتند. سارا يكي از كاربراني بود كه حساب كاربري‌اش صبح روز گذشته ايجاد شده بود و تنها دو نفر توييت‌هايش را دنبال مي‌كردند، اما با توييت‌هاي متناوب و استفاده از هشتگ سعي در متشنج‌تر كردن فضا داشت.اما كاربران توييتر و اينستاگرام با ايجاد هشتگ #در_كنار_هميم سعي كردند تا وارد بازي اين گروه نشوند و جريان ديگري را شكل دهند. مسعود يكي از كاربران توييتر بود كه با اين هشتگ نوشت: «يه امروز رو بي‌خيال استفاده از كليدواژه اصلاح‌طلب و اصولگرا بشيم.
براي پنجه كشيدن به روي همديگه وقت زياده، امروز نه.» غوغا هم نوشت: «اگه پاش بيفته من به خاطر وطنم، حتي از تو كه مخالف نظر مني، ولي هموطنمي دفاع مي‌كنم.» ميلاد هم در توييتي نوشت: «چپ نباشيم، راست نباشيم، ايراني باشيم.» كاظم يكي ديگر از هزاران كاربري بود كه با هشتگ در كنار هميم توييت كرد: «با وجود كاستي‌هاي فراوان نظام در قبال مردم، براي امنيت كشورمان با هم هستيم.» نيكي هم نوشته بود: «ما ملت ايرانيم خون زياد ديديم ولي طالب خون‌ريزي نبوديم هر اتفاقي بيفته پاي شرف ايران پاي غرور ايران هستيم.»
اما جريان انتقادي كه دولت را هدف گرفته بود و حادثه تلخ روز گذشته را با برجام مرتبط مي‌كرد، با هشتگ #سازش_هزينه_دارد سعي داشت اين اتفاق را به شكل غرض‌ورزانه‌اي با برجام مربوط كند: «حواستون هست كه نوزاد برجام يواش‌يواش داره بزرگ ميشه؟ امروز تو تهران زبون باز كرد، گفت: ماما-ماما» اما اين قسم توييت‌ها هم بي‌پاسخ نماند؛ فرزاد يكي از كاربران توييتر در پاسخ اين توييت نوشت: «برجام سايه جنگ امريكا رو برداشت. حمله به سفارت عربستان ناامني و سايه جنگ داعش و عربستان رو به وجود آورد.» ستاره هم در پاسخ اين مجموعه توييت‌ها نوشت: «مردم در كل جهان هستي از جنگ در كشورشون بيزارن، تنها زماني خوشحال مي‌شوند كه يا منفعت طلب حقير باشند يا خائن و منافق وطن‌فروش.» مينو هم نگاهي ادبي به اين فضاي ايجاد شده در توييتر داشت و نوشت: «به قول اون شاعر: نعره هيچ شيري اين خونه رو نمي‌لرزونه اگه سقف چوبيشو موريانه نخوره»
كاربران انگليسي‌زبان اما تحليل‌هاي ديگري از اتفاقات ديروز داشتند و تصوير بن‌سلمان را كنار تصاوير مخابره شده از ساختمان مجلس مي‌گذاشتند و عربستان را عامل اين حادثه مي‌دانستند. صبح ديروز و قبل از وقوع عمليات تروريستي در تهران، بن‌سلمان وزير دفاع عربستان اعلام كرده بود: «ايران را ميدان جنگ مي‌كنيم.»
نزديك به دو هزار پست با هشتگ در كنار هميم در اينستاگرام توسط كاربران منتشر شد. پست‌هايي كه فارغ از تفكر و اعتقاد و سوگيري سياسي، ايران را نقطه‌اي مشترك مي‌دانستند. امين يكي از هزاران كاربري بود كه ديروز پرچم ايران را براي تصوير پروفايلش انتخاب كرده بود در اينستاگرام نوشت: «فارغ از هر انديشه سياسي و اعتقادي، وقتي پاي امنيت جايي كه توش به دنيا اومديم، توش زندگي مي‌كنيم، يا قراره مامني باشه براي فرزندانمون مياد وسط، اتحاد مهم‌ترين چيزه. بي‌اخلاقي‌هاي منزجر‌كننده بعضي هم اتفاق جديدي نيست.»
گرافيست‌ها سنگ تمام گذاشتند
تا ظهر ديروز نزديك به 20 طرح گرافيكي توسط طراحان ايران در فضاي مجازي منتشر شد، طرح‌هايي كه محتواي اصلي شان، اتحاد بود و همبستگي مردم طيف‌هاي مختلف با يكديگر. و همين طرح‌ها تبديل به تصاويري شدند كه هنرمندان و چهره‌هاي شناخته شده اجتماعي در كنار دلنوشته‌هايي در اينستاگرام منتشر كردند.
حبيب رضايي ساعاتي بعد از حمله تروريستي ديروز در حساب كاربري‌اش در اينستاگرام نوشت: «تهران شهري كه دوستش داريم، با هم نگهبانت خواهيم بود.» بهرام رادان هم با انتشار تصويري از قله دماوند در اينستاگرام نوشت: «به خاك خسته تو سوگند به بغض خفته دماوند...» ميلاد كي مرام هم با هشتگ در كنار هميم در اينستاگرام در كنار يكي از طرح‌هايي كه روز گذشته توسط يكي از هنرمندان تهيه شده بود، نوشت: «چپ و راست و معتدل و ميانه‌رو نداره، وقتي اسم ايران مياد همه زير يك پرچم و براي هم مي‌ايستيم.» شهاب حسيني و آتيلا پسياني هم در حساب كاربري‌شان در اينستاگرام تصويري از پرچم و نقشه ايران را با هشتگ #اتحاد منتشر كردند. اكانت منتسب به ليلا حاتمي، بازيگر سينما در اينستاگرام هم با انتشار تصويري كه در آن نمايندگان تمام ارگان‌هاي امدادرسان حضور داشتند، نوشت: «نيروي انتظامي، لباس شخصي، آتش نشان و يك عكاس در يك كادر #اتحادايران» بهاره افشاري يكي ديگر از بازيگران سينما در ايسنتاگرام نوشت: «مردم ايران خواستار صلح هستند اما اين دليل نمي‌شود كه جنگيدن را بلد نباشند.
ايجاد ترس و ناامني براي چنين ملتي شوخي بزرگي است. اينجا ايران است.» كامبيز ديرباز، ضمن تسليت به خانواده‌هاي داغدار در حساب اينستاگرامش نوشت: «خيلي متاسفم و غمگين، شك ندارم كه به زودي سزاي اين دست درازي احمقانه‌شون رو خواهند ديد.» احمد مسجدجامعي، نماينده شوراي شهر تهران هم در كنار طرحي از نقشه ايران ضمن ابراز همدردي با خانواده قربانيان اين حادثه نوشت: «براي حفظ صلح و نفي خشونت و افراطي‌گري، به هر شكل و در هر شهر دنيا كه باشد، كنار هم مي‌مانيم.
براي تهران، براي همه شهرهاي دنيا، براي صلح و آرامش، نه فقط دعا كه تلاش مي‌كنيم.» عليرضا قرباني هم عصر ديروز با انتشار ويديويي در حساب اينستاگرام خود ضمن تسليت به مردم ايران اعلام كرد: «به احترام شهداي اين حادثه و بازماندگان‌شان و ملت بزرگ ايران، تصميم گرفتيم كنسرت روزهاي 18 و 19 خرداد را به تاريخ ديگري موكول كنيم.»
كوتاهي مكرر رسانه ملي در اطلاع‌رساني بحران
«راديو رو روشن كنيد ببينيم چه خبره؟» گويي عمر اين جمله ديگر به سر آمده و ديگر انگار قرار نيست اخبار دست اول و لحظه به لحظه را از تلويزيون و راديو دنبال كنيم. روز گذشته و همزمان با پيگيري نفس گير مردم از كانال‌هاي تلگرامي و توييتر، شبكه‌هاي مختلف صدا و سيما طبق روال هر روز به پخش برنامه‌ها و اخبار خود پرداختند و خبر عمليات تروريستي تهران را در قالب برنامه‌اي ويژه كه تنها به شكل زير نويس با تاخير بسيار پس از شبكه‌هاي اجتماعي پوشش دادند. اين در حالي بود كه شبكه‌هاي بين‌المللي كه نماينده‌اي در تهران داشتند در شرايط امنيتي موجود در محدوده بهارستان و حرم به پوشش لحظه به لحظه اخبار اين محدوده مي‌پرداختند. ديروز دوباره مردم از صدا و سيما و رفتار حرفه‌اي اين رسانه ملي نااميد شدند.
هر چند در پي اتفاقات اخير، رفتارهاي كاربران در شبكه‌هاي اجتماعي به سمت و سوي صحيحي سوق پيدا كرده است و اين روزها ديگر كاربران شبكه‌هاي مختلف اجتماعي مي‌دانند چطور از اين رسانه‌هاي كارآمد اجتماعي در مواقع بحراني استفاده كنند و هر بار دوز شايعه در اين شبكه‌ها پايين‌تر مي‌آيد، اما اين موضوع چيزي از نارسايي رسانه‌هاي همه گير مانند تلويزيون و كوتاهي چنين رسانه‌اي در اطلاع‌رساني كم نمي‌كند.
ديروز فضاي امنيتي شهر باعث شد توصيه‌هايي براي حفاظت در مواقع اضطراري در تلگرام دست به دست شود. توصيه‌هاي ايمني به گوشي‌هاي هوشمند رانندگان اسنپ هم رسيد. وزارت اطلاعات اعلام كرد شهروندان اگر با مورد مشكوكي مواجه شدند آن را به شماره اين وزارتخانه اطلاع دهند و رانندگان از دريافت بسته‌هاي خالي و مسافرگيري در محدوده خطر منع شدند. پيام‌هايي هم مبني بر عدم استفاده از مترو و وسايل نقليه عمومي پرتردد بين گروه‌هاي تلگرامي منتشر مي‌شد كه چهارشنبه تهراني‌ها را بيش از پيش پراسترس و تلخ مي‌كرد.
تمام اينها در حالي اتفاق افتاد كه حضور يك مسوول در رسانه تصويري تلويزيون و اطمينان‌بخشي به شهروندان در مورد ايجاد امنيت در شهر مي‌توانست بخش زيادي از بار رواني اين حادثه را كم كند.
سلطاني‌فر: رسانه‌ها مردم را به اتحاد و يگانگي دعوت كنند
شفقنا رسانه| با پايان يافتن حوادث تروريستي ديروز در تهران بعضي از رسانه‌هاي داخلي با رويكردي جناحي با موضوع برخورد كردند. محمد سلطاني فر، كارشناس رسانه درباره اين برخوردهاي جناحي مي‌گويد: متاسفانه بعضي افراد منافع ملي را به سمت قربانگاه بازي‌هاي سياسي مي‌برند. همه جاي دنيا وقتي چنين اتفاقاتي مي‌افتد اول از همه، توجه به وحدت ملي و منافع ملي مهم‌تر است و همه دست به دست هم مي‌دهند تا اين معضل و بحران را از بين ببرند اما در همان لحظات اول حادثه، بعضي از افراد در هر دو جناح شروع به دعوا كردند. او با اشاره به واكنش مردم و رسانه‌ها در كشورهاي ديگر بعد از حوادث تروريستي ادامه مي‌دهد: به نظرم اشكالي ندارد بازي‌هاي جناحي است و بايد باشد، ولي وقتي انتخابات تمام مي‌شود بايد اصل را بر اين بگذاريم كه رييس‌جمهور منتخب را همراهي كنيم تا كارش را انجام دهد. سلطاني فر تصريح مي‌كند: نمي‌دانم تا كي مي‌خواهيم بازي دموكراسي را انجام دهيم اما قواعد دموكراسي را بلد نباشيم. واقعا اين شرم‌آور است كه چنين مساله‌اي به بازي گرفته مي‌شود. اين مدرس ارتباطات درباره چگونگي برخورد رسانه‌ها در چنين بحران‌هايي توضيح مي‌دهد: رسانه‌ها ضمن پوشش وسيع اين حادثه، بايد مردم را به اتحاد، يگانگي و كمك به يكديگر و رفتن زير پرچم متحد براي مبارزه با تروريسم دعوت كنند و به هيچ عنوان نبايد هر دو جناح اين حادثه را بر گردن جناح مقابل خود بيندازد و هيچ كس نبايد اين ادعا را بكند كه فلان جناح باعث چنين اتفاقي شده است. يكي از مشكلاتي كه امروز مخاطبان را دچار سردرگمي كرد، آمار و اطلاعات ضد و نقيض از اين حوادث بود. سلطاني‌فر با تاكيد بر تبعات خلأ ستاد بحران در كشور مي‌گويد: ما كشوري هستيم كه بحران‌هاي زيادي را تجربه كرده‌ايم اما متاسفانه هيچگاه يك اتاق بحران نداشته‌ايم تا بتوانيم با تمركز خوبي آمار و ارقام درستي را به رسانه‌ها بدهيم. در هر بحراني مي‌گوييم بايد يك ستاد واحد بحران شكل بگيرد كه متاسفانه تا بحران بعدي از ياد مي‌رود. در حال حاضر هم فقدان يك اتاق بحران كه بتواند اخبار را لحظه به لحظه منتشر كند در كشور شكل نگرفته به همين جهت ما مي‌بينيم براي چنين بحران‌هايي شايعات زيادي از تعداد كشته‌ها و زخمي‌ها منتشر مي‌شود.