«منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما» زير تيغ ويلاسازي و گردشگري بي‌ضابطه
فاجعه «روستاي زيارت» در «جهان‌نما» در حال تكرار است
الهه موسوي / فاجعه در «منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما» در استان گلستان اين روزها در حالي شكل مي‌گيرد كه طي چند ماه اخير، دستگاه قضايي استان گلستان براي حل معضل «روستاي زيارت»، راهي به جز تخريب بناهاي بدون جواز نديده است و دادستان گرگان، برخورد با اين پديده را جدي و مستمر اعلام كرده است. ساخت‌وساز ويلاهايي كه هيچ انطباق و هماهنگي با محيط پيرامون منطقه ندارد، به علاوه زباله‌هاي برجا مانده از گردشگران و ساكنان دهكده ييلاقي جهان‌نما در مستثنيات منطقه، چراي بي‌رويه دام، ويلاسازي و زمين‌خواري در حال پديد آوردن فاجعه «روستاي زيارت» در ابعادي ديگر در اين منطقه است. در كنار تمام اين آسيب‌ها، حالا خشكسالي نيز داغي جديد بر قلب اين منطقه منحصر به فرد گذاشته و زيستگاه حيات وحش و اكوسيستم كم‌نظير آن را تحت فشار و تغيير جدي قرار داده است؛ تا آنجا كه رودخانه‌ها و چشمه‌هاي چندصد ساله آن در اين فصل سال رو به خشكي گذاشته است.
«منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما» كه برگرفته از نام يك دهكده ييلاقي در جنوب شرقي كردكوي است با مساحتي معادل 30 هزار و 600 هكتار در رشته كوه‌هاي البرز در جنوب استان گلستان واقع شده است. اين منطقه وسيع با ارتفاع بيش از سه هزار متر كه داراي ارزش‌هاي اقليمي بسياري است در سال 1352 با تصميم شوراي عالي حفاظت محيط زيست به عنوان منطقه حفاظت‌شده اعلام شد. منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما شامل جنگل‌هاي پهن برگ مانند بلوط، افرا، راش، سرخدار، همراه با علفزارها و بوته‌زارها است. اين منطقه حفاظت‌شده همچنين زيستگاه گونه‌هايي مانند مرال، شوكا، پلنگ، خرس، خوك وحشي، گرگ، قوچ، ميش، كل و بز است. علاوه بر آن به علت كوهستاني بودن و پوشش بوته‌زاري و علفزاري، گونه‌هاي بسيار ارزشمند و كميابي از پرندگان از جمله كبك دري، عقاب طلايي و هما نيز در آن زيست مي‌كنند.
بحراني‌تر از روستاي زيارت
اما وجود دهكده ييلاقي كه بخشي از مستثنيات اين منطقه حفاظت‌شده است همواره به عنوان يكي از آسيب‌هاي جدي براي مناطق همجوار مطرح بوده و با گسترش فرهنگ مصرف و شيوع پديده زمين‌خواري و ويلاسازي مي‌رود تا جهان‌نما را نيز به زيارتي ديگر در منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما تبديل كند.
مدرس محيط زيست معتقد است كه اگر مسوولان براي ساماندهي روستاي ييلاقي جهان‌نما فكري نكنند آن منطقه مانند روستاي زيارت تبديل به يك بحران جدي خواهد شد. رمضانعلي قائمي به «اعتماد» مي‌گويد: « در روستاي زيارت هم ابتدا ماجرا با ساخت سه چهار خانه مسكوني آغاز شد. همان زمان ما اين موضوع را تذكر داديم اما متاسفانه مسوولان و متوليان توجه نكردند و مساله به فاجعه امروز تبديل شد.» اين كارشناس محيط زيست كه تجربه سال‌ها مديريت در محيط زيست كردكوي را دارد كه جهان‌نما بخشي از آن است در ادامه مي‌گويد: «توسعه سكونتگاه در يك منطقه حفاظت‌شده باعث برهم خوردن تعادل اكوسيستم و زيستگاه شده و بحران زاست. اگر اين موضوع را جدي نگيريم تمام دشت جهان‌نما ساختمان‌سازي مي‌شود و فاجعه‌اي بدتر از روستاي زيارت در آنجا اتفاق خواهد افتاد.»
تعيين الگوي ساخت و ساز و ظرفيت‌سنجي
بر اساس ماده 16 قانون حفاظت و بهسازي محيط‌زيست «كليه عرصه و اعيان املاك متعلق به دولت واقع در محدوده مناطق تحت حفاظت در‌اختيار سازمان حفاظت محيط زيست قرار خواهد داشت و سازمان در املاك مذكور قائم‌مقام قانوني موسسات يا‌سازمان‌هاي مربوط است.»
رمضانعلي قائمي در ادامه تاكيد مي‌كند كه تمام ساخت و سازها و ديگر فعاليت‌ها در منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما بايد تحت نظارت سازمان حفاظت محيط زيست اصلاح شود. او مي‌گويد: «سبك اين سازه‌ها را سازمان حفاظت محيط زيست بايد الگو بدهد و نظارت جدي بر
ساخت و سازها داشته باشد.»
ظرفيت‌سنجي يكي ديگر از وظايف سازمان حفاظت محيط زيست است كه قائمي بر آن تاكيد مي‌كند. او مي‌گويد: «بخش مستثنيات منطقه جهان‌نما، به اندازه ظرفيت همان مردم قديم كه سال‌ها از آن استفاده پايدار مي‌كردند ظرفيت دارد؛ اما حالا شرايط تغيير كرده و هر فرد يا گروهي كه يك وسيله نقليه دارد به سمت جهان‌نما سرازير شده است؛ اين مساله باعث فشار بيش از ظرفيت به اكوسيستم منطقه مي‌شود و اقليم آن را تحت تاثير خود قرار خواهد داد. از آنجا كه ما در سال‌هاي اخير تغييرات اقليمي و كاهش نزولات جوي را نيز داشته‌ايم بسيار ضروري است كه هر چه زودتر نسبت به اين امر اقدام لازم صورت بگيرد.»
مديركل حفاظت محيط زيست گلستان مشكلات منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما در حاشيه روستاي ييلاقي آن را جدي مي‌داند و به «اعتماد» مي‌گويد: «براي جلوگيري از پديد آمدن بحراني مانند روستاي زيارت، برنامه‌هايي براي اين منطقه در دولت يازدهم داشته‌ايم. از جمله اينكه اعلام كرده‌ايم كه ساخت‌وساز بناي دو طبقه در اين روستاي ييلاقي ممنوع است و اگر از اين پس ساخته شود طبق قانون برخورد خواهيم كرد.» اسماعيل مهاجر در ادامه مي‌گويد: «بناهايي كه تاكنون ساخته شده در همان متراژ تنها اجازه مقابله‌سازي و بازسازي دارند. الگويي كه براي ساخت وساز در جهان‌نما ارايه شده داشتن انطباق با معماري بومي و بناهاي كوهستاني و همساز با طبيعت است و در صورتي كه رعايت اين اصول نشود ماموران محيط زيست براي آن صورت تخلف كشيده و به دادگستري سپرده خواهد شد.»
او با تاكيد بر برخورد جدي با تخلفات در مناطق تحت حفاظت يادآوري كرد: «ضمن تشكر از دستگاه قضايي گلستان و دادستان گرگان كه در موضوع مقابله با ساخت و سازهاي غيرمجاز در روستاي زيارت، واقع در منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما بسيار جدي و قاطع وارد عمل شدند و بناهاي غيرمجاز را تخريب كردند از اين عزيزان مي‌خواهيم كه در حوزه ساخت و سازها و زمين‌خواري‌هاي غيرمجاز در دهكده ييلاقي جهان‌نما نيز ورود كنند تا ما با همراهي و كمك دستگاه قضايي نگذاريم فاجعه زيارت در جهان‌نما تكرار شود و منابع ملي در خطر تصرف و زمين خواري قرار بگيرد.»
گردشگري بي‌ضابطه بلاي سرزمين
گردشگري بي‌ضابطه از ديگر مخاطرات و آسيب‌هاي جدي سرزمين‌هاي تحت حفاظت محيط زيست يا عرصه‌هاي منابع طبيعي است. بر اين اساس تهيه برنامه و تغيير ظرفيت براي تمام مناطق تحت حفاظت كه عموما در معرض گردشگري هستند از ضرورت‌هاي بسيار جدي است كه سازمان حفاظت محيط زيست بايد به آن توجه و آن را تهيه و تدوين كند.
دكتر اسماعيل كهرم، استاد بين‌المللي دانشگاه راهكارهاي ساده و موثري را كه در كشورهاي پيشرفته به كار مي‌رود، پيشنهاد مي‌دهد. او مي‌گويد: «روش‌هايي مثل تعيين ظرفيت تحمل منطقه، صدور كارت تردد و بليت‌هاي مخصوص و ثبت‌نام گردشگران در فهرست‌هاي سازمان محيط زيست از اين جمله است.» كهرم تاكيد مي‌كند: «اگر كسي بخواهد در پارك ملي «يلو استون» در امريكا، دو شب اطراق كند، بايد ثبت‌نام كند و سال‌ها منتظر نوبت باشد. حتي براي قدم زدن در اين پارك ملي بايد در فهرست انتظار قرار گيريد تا نوبت به شما برسد.» از سوي ديگر او به پل‌هاي ساده و سبك و گاه چوبي با ارتفاع 50 تا 60 سانتي‌متري زمين اشاره مي‌كند تا گردشگران علف‌هاي مناطق حفاظت‌شده را لگد نكنند و كوبيدگي و فرسايش خاك ايجاد نشود؛ چرا كه قدم‌زني تعداد زيادي روي علف‌ها باعث كشتن علف و عرياني خاك مي‌شود. دكتر كهرم تاكيد مي‌كند مضرترين پديده براي مناطق تحت حفاظت، «توريسم سرگردان» است كه مي‌تواند باعث بروز بحران‌هاي جدي و تعادل اكولوژيك يك منطقه شود.
مشاور رييس سازمان حفاظت محيط زيست يكي از راه‌حل‌هاي عمده حل چنين مشكلاتي را صدور كارت مخصوص و بليت‌هاي ويژه با نظارت سازمان حفاظت محيط زيست مي‌داند و مي‌گويد: «جهانگرد و توريسم سرگردان، صدمات بسيار زيانباري را براي اين مناطق ايجاد خواهد كرد، در حالي كه ما گمان مي‌كنيم هر گونه گردشگري با هر مشخصه و ويژگي و بدون رعايت نكات لازم، منفعت اقتصادي در پي دارد. ما شنيده‌ايم هر توريست به اندازه پنج بشكه نفت درآمد روزانه دارد، اما اگر سفر گردشگران كنترل شده نباشد و لگدكوب كردن علوفه و شكستن شاخه‌ها يا ريختن زباله‌هاي پلاستيكي به داخل مناطق كه جذب طبيعت نمي‌شوند را
در پي داشته باشد، زيان بسيار بيشتري از آن پنج بشكه نفت دارد.» كهرم با تاكيد بر اين نكته كه گاه با «اقدامات ساده» مي‌توان مناطق بزرگ و ارزشمند طبيعي را حفظ كرد، از مسوولان مي‌خواهد با استفاده از تجربيات ديگر كشورها در اين زمينه، ميزان و كيفيت حفاظت را ارتقا دهند.
قائمي نيز در اين‌باره تاكيد مي‌كند كه امروز تعيين ظرفيت‌هاي گردشگري در مناطق حفاظت‌شده و پارك‌هاي ملي از مهم‌ترين اصول حفاظت است كه بي‌توجهي به آن مي‌تواند بحران زا باشد.
آموزش كارآمدترين ابزار حفاظت
اما در تمام برنامه‌هاي حفظ محيط زيست آنچه كه بيش از همه اهميت دارد مبحث «آموزش» است. مقوله‌اي كه بدون آن، هر تلاشي با كمترين نتيجه روبه‌رو خواهد شد. قائمي با تاكيد بر اينكه آموزش جوامع محلي نبايد در قالب برنامه‌هاي يك‌سويه يا صرفا علمي باشد، مي‌گويد: «آموزش اين مردمان بايد چهره به چهره باشد و سمينار و جلسات رسمي دردي را دوا نمي‌كند.» او در ادامه تاكيد مي‌كند در جلسه‌اي كه فقط يك طرف حرف‌هايش را بزند بدون اينكه صداي طرف بومي و محلي را بشنود، نمي‌شود گفت آموزش. زماني مي‌توانيم به نتيجه برسيم كه بوميان و محلي‌ها را در مناطق جمع كنيم و با آنها برخورد چهره به چهره داشته باشيم و سخنان‌شان را بشنويم تا آنها نيز به ما گوش كنند و در حفظ مناطق با ما هم راه شوند. اگر به آنها توجه نكنيم و احساسات شان را جريحه‌دار كنيم به لجبازي مي‌افتند و نتيجه عكس مي‌گيريم.
چندي پيش معاون هماهنگي امور عمراني استاندار گلستان به رسانه‌ها گفت: در حال حاضر حدود 400 پرونده قضايي در مراحل پاياني انجام تخريب در «روستاي زيارت» وجود دارد كه به زودي عملياتي مي‌شود. رضا مروتي با بيان اينكه در برخورد با ساخت و سازهاي غيرمجاز در استان فقط به دنبال تخريب بنا نيستيم بلكه اقدام پيشگيرانه در اولويت است تاكيد كرد كه با توجه به اين نگاه، كميته پيشگيري از ساخت و ساز غيرمجاز در استان تشكيل شده كه رياست آن نيز برعهده معاونت عمراني استانداري است. انتظار شهروندان گلستاني و فعالان محيط زيست استان اين است كه اين كميته نظارتي جدي بر پديده زمين‌خواري و ويلاسازي در ديگر نقاط بكر استان مخصوصا مناطق حفاظت‌شده كه از سوي مسوولان محيط زيست يا منابع طبيعي گزارش مي‌شود باشند تا فاجعه‌اي ديگر مانند «روستاي زيارت» شكل نگيرد و بعد از تخريب جدي منابع ملي به فكر درمان آن از راه تخريب بناها و هدر رفت سرمايه‌ها نباشند.