عمليات گازكشي به «مسجد كبود» همچنان ادامه دارد
«فيروزه جهان اسلام» و حكايت يك بي‌مهري تاريخي
فرشيد باغشمال - سحر فكردار
واقعيت تلخي است اينكه تبريز، در طول تاريخ، هيچگاه با «مسجد كبود» خود مهربان نبوده است. حالا حكايت اين بي‌مهري تاريخي، به جايي رسيده كه در اقدامي بهت‌آور «فيروزه جهان اسلام» با اجراي عمليات گازكشي، از نقاط متعدد آسيب جدي ديده است. اين مسجد، جزو سه مسجد كبود جهان است؛ و البته پرقدمت‌ترين آنها. طبق تاريخ حك‌شده بر سردر، مسجد در سال 845 هجري و در زمان سلطنت شاه‌جهان، پادشاه نامي سلسله قراقويونلو بنا شده است. اولياي چلپي، جهانگرد معروف استانبولي در سياحتنامه خود مي‌نويسد: «درگاه مسجد بلندتر از طاق كسري است. يك بناي عالي است كه با كاشي‌هاي چيني بسيار زيبا آراسته شده و قبه‌هاي عالي دارد. در و ديوار آن، با كاشي‌هاي الوان مزين است. هر كس داخل آن مسجد شود دلش نمي‌خواهد بيرون رود.» اما اين شكوه و زيبايي، گويي هيچگاه خريدار نداشته است. گذشته از زلزله‌هاي هولناك تاريخ تبريز كه بخش‌هاي عظيمي از مسجد را با خاك يكسان كرده است، روند غيراصولي شهرسازي و پنهان‌ماندن نماي اصلي مسجد از ديد عموم، قصه انزوا و غربت مسجد را كامل كرده است. مسجد در دي ماه 1310 در فهرست آثار ملي ثبت شده اما تا سال‌هاي سال در آن، هم براي مومنان و هم براي علاقه‌مندان آثار تاريخي بسته بوده است. رواق‌ها و محوطه آن نيز در حكم كاروانسرا بوده است. ماجراي مرمت مسجد نيز، خود حكايتي دگر دارد. از يكي دو سال پيش كه جمعي، خواستار احياي كاركرد مذهبي مسجد شده‌اند، اميدها براي پايان غربت تاريخي مسجد قوت گرفته است. امروز، تلاقي اين «بيم و اميد» موجب شده، با اجراي عمليات گازكشي، كاشي‌هاي الوان چيني كه چلپي در سياحتنامه خود از آن سخن گفته، از چند قسمت سخت متلاشي شود. لوله‌هاي زمخت و چرك گاز، دور تا دور مسجد را در بر گرفته است. هم‌اكنون دو هيتر گازي فشار قوي، در مسجد شعله‌ور است و كالبد مسجد را از دو طرف، مي‌گدازد. سيستم‌هاي صوتي پربسامد در فضاي محبوس مسجد مي‌خروشد و چارستون مسجد را مي‌لرزاند.
مسجد كبود با 600 سال سابقه، بدون يگان حفاظت
چند روز قبل از اين اقدامات، فرزين حق‌پرست، مديركل ميراث فرهنگي استان، در يكي از معدود نشست‌هاي خبري خود، در پاسخ به سوال خبرنگار «اعتماد»، در مورد اين نگراني‌ها، گفته بود كه مسجد كبود به صورت هيات امنايي اداره مي‌شود و روح مذهبي مسجد بايد در آن حاكم باشد؛ اما به‌طور قطع، اين كاركرد بايد به دور از نصب تجهيزات برقي، صوتي و تاسيسات آسيب‌زا باشد. اما هنوز چند روز از اين مصاحبه نگذشته بود كه آنچه نبايد، شد. حق‌پرست، در مصاحبه‌اي با اذعان بر اينكه با اجراي گازكشي، مسجد دچار آسيب جدي شده است، گفت كه از اجراي اين پروژه بي‌خبر بوده و بارها و بارها هشدار داده بود كه نبايد اين قبيل تاسيسات در مسجد اجرا شود؛ اما
با اين وجود در اين زمينه، از سوي مسببان، اصرار بوده است. وي تاكيد كرده كه در اين خصوص حتي شكايتنامه‌اي نيز تنظيم كرده است. البته حق‌پرست نگفته كه چرا بايد يك اثر ملي با چنين قدمت و اعتباري، فاقد يگان حفاظت يا مسوول شيفت باشد كه هرگونه اقدام مشكوك و تهديدآميز را در اسرع وقت به مراتب بالا گزارش كند؟
به فاصله چند روز، موسي خليل‌الهي، دادستان عمومي و انقلاب تبريز، از تصميم دستگاه قضايي استان براي بررسي اين موضوع و تشكيل جلسه‌اي به همين منظور در روز شنبه، 15 بهمن خبر داد. اما تاكنون خبري از تشكيل اين جلسه و خروجي احتمالي آن، منتشر نشده است. با اين حال، مشاهدات خبرنگار «اعتماد» از فضاي مسجد در روز چهارشنبه 22 بهمن نشان مي‌دهد كه
علاوه‌بر اجراي گازكشي و استقرار دو هيتر بزرگ، تاسيسات و لوله‌هاي قطور ديگري در محوطه مسجد هست كه از استمرار عمليات گازكشي در روزهاي آتي حكايت مي‌كند.
پيمانكار شركت گاز، فيروزه جهان اسلام را لوله‌كشي كرد!
قضيه را از ولي‌اله ديني، مديرعامل شركت گاز استان آذربايجان شرقي پي مي‌گيريم. ديني، كه كلا از ماجرا بي‌خبر است، پس از شنيدن شرح ماوقع به خبرنگار« اعتماد» مي‌گويد: شركت گاز در اين مورد مسووليتي ندارد. اين شركت، براي اجراي عمليات گازكشي در هر نقطه، با مجموعه‌هاي پيمانكاري صلاحيت‌داري كه زيرنظر نظام مهندسي فعاليت دارند، همكاري مي‌كند و اين‌گونه نيست كه هرگونه گازكشي، زيرنظر مستقيم شركت گاز باشد.
گفته‌هاي ديني هم خالي از علامت سوال نيست. اينكه چرا بايد عمليات گازكشي به يك مجموعه بي‌نظير جهاني، بدون اطلاع مديرعامل باشد و اينكه بحث نظارت بر فعاليت شركت‌هاي پيمانكار در مجموعه‌هايي اينچنيني چقدر جدي گرفته مي‌شود، خود حكايت ديگري است.
سنگ، روي سنگ بند نيست!
در ادامه، سراغ چند تن از نمايندگان مجلس شوراي اسلامي مي‌رويم. هيچ يك از ماجرا خبر ندارند و توصيه مي‌كنند تا زماني كه از كم‌و‌كيف قضيه اطلاعي داشته باشند، اظهارنظري از ايشان منتشر نشود. سراغ معاون عمراني استاندار آذربايجان‌شرقي مي‌رويم اما محمدصادق پورمهدي، نيز اطلاعي از اين قضيه ندارد. البته وي در پاسخ، توصيه جالبي خطاب به خبرنگار «اعتماد» دارد. آنجا كه مي‌گويد: شما به عنوان يك خبرنگار موظف هستيد براي روشن كردن قضيه، به محل برويد و ببينيد چه كسي چنين كاري كرده است!پورمهدي تاكيد مي‌كند كه هر اقدام اداري، بايد با هماهنگي مجموعه‌هاي ذي‌ربط باشد؛ وگرنه سنگ روي سنگ بند نمي‌شود! بماند اينكه اگر
سنگ روي سنگ بند بود كه مسجد تاريخي، در روز روشن لت‌و‌پار نمي‌شد؛ و اينكه در حضور مسوولان اجرايي و نظارتي، خبرنگار چه كاره است كه خود، راسا وارد گود درگيري شود؟
اتفاق تلخي كه كمتر از زلزله نيست
دكتر علي‌اصغر شعردوست، كه سابقه فعاليت به عنوان مشاور سازمان ميراث فرهنگي را نيز در كارنامه فرهنگي خود دارد، در گفت‌وگو با «اعتماد»، كوتاهي يگان پاسداران
ميراث فرهنگي را، عامل اصلي اين اتفاق نادر مي‌داند و مي‌گويد: وقتي درست در مركز شهر تبريز و در محل مهمي چون مسجد كبود چنين حادثه‌اي اتفاق مي‌افتد و كسي هم جلودار نيست، مي‌توان تصور كرد كه چه بر سر صدها اثر تاريخي در گوشه و كنار استان مي‌آيد.
او ادامه مي‌دهد: اين بناى تاريخى حدود 250 سال پيش به دليل زلزله آسيب فراوانى ديد؛ اما با اين حال، شايد رفتار برخى مسوولان فعلى چيزي كمتر از آن زلزله نباشد!شعردوست همچنين متذكر مي‌شود كه بين اقامه نماز و حفظ كالبد و مرمت آن هيچ منافاتي وجود ندارد و هيچ تبريزي مومن و نمازگزاري، حاضر به مخدوش شدن اثري چون مسجد كبود نيست.
مشكل، در فرهنگ حفظ ميراث فرهنگي است
دكتر باقر صدري‌نيا، استاد دانشگاه تبريز و محقق حوزه ادبيات و تاريخ، در گفت‌وگو با « اعتماد»، با بيان اينكه ما در فرهنگ حفظ ميراث فرهنگي، اساسا مشكل داريم، مي‌گويد: با وجود مساجد متعدد در جاي جاي شهر اقداماتي اينچنيني در يك مسجد تاريخي كه نيازمند الزامات اساسي در خصوص نور، صدا، تهويه، گرما و سرما است، با چه انگيزه‌اي صورت مي‌گيرد؟عضو انجمن حمايت از ميراث فرهنگي ادامه مي‌دهد: متاسفانه گويا عده‌اي از موضع لجاجت مي‌خواهند هيچ اثري از تاريخ و فرهنگ نباشد؛ اين در صورتي است كه با اجراي تمهيدات مناسب، مي‌توان جوانب مختلف مذهبي و تاريخي و فرهنگي مسجد را مورد توجه قرار داد.
مسجد كبود؛ از آغاز تا ختم مرحوم شهريار
كريم ميمنت‌نژاد، محقق و نويسنده تبريزي كه خود از نزديك شاهد اجراي عمليات گازكشي بوده است و نخستين عكس‌هاي گازكشي به مسجد تاريخي كبود را نيز او در صفحه اينستاگرام خود منتشر كرده، در گفت‌وگو با «اعتماد»، با تشريح پيشينه مرمت و بازسازي مسجد كبود يادآور مي‌شود: مرمت مسجد كبود، در كنار طراحي و احداث آرامگاه‌هاي سعدي، حافظ، باباطاهر و يادمان فردوسي، از جمله برنامه‌هاي «انجمن آثار و مفاخر» در سال‌هاي آغازين قرن حاضر بوده؛ اما متاسفانه، جريانات شهريور 1320 در كشور و در ادامه جريان فرقه دموكرات آذربايجان و واهمه شاه از نقش اجتماعي و سياسي اين شهر، مانع از اجراي برنامه‌هاي مرمتي آثار ملي در شهر تبريز شد. با اين حال، به فاصله چند سال هيات كارشناسي ديگري، با پيش‌بيني نيازها و اعتبارات، مرمت و رسيدگي به اين سه بناي تاريخي را آغاز كرد. طي آن، «استاد رضا معماران بنام» كار بازسازي و مرمت بناي مسجد كبود را برعهده گرفت. اين محقق متذكر شد: با پيروزي انقلاب اسلامي، مرمت مسجد چند سال متوقف شد و پس از چند سال مجددا از سر گرفته شد. ختم مرحوم استاد شهريار، مراسمي بود كه پس از سال‌ها، موجب بازگشايي مسجد شد؛ اما پس از اين مراسم، مسجد عملا فعال نبود.
فاصله اندك، ميان دو خاطره تاريخي
اين روزها، در ميان كساني كه پيگير موضوعات تاريخي و فرهنگي هستند، گازكشي به مسجد كبود، يادآور يك اتفاق تاريخي است. كساني كه از ديدن پيكره مخدوش اين مسجد، دل‌آزرده و غمگين مي‌شوند، ياد ماجراي «ارك» مي‌افتند؛ خاطره‌اي كه موقعيت مكاني آن، تنها يكي دو كيلومتر با مسجد كبود فاصله دارد. تنها اندكي فاصله ميان اين دو بناي تاريخي است.