بيم و اميد براي آزادي‌هاي اجتماعي در عربستان
آيا زنان پشت فرمان سعودي مي‌نشينند؟
گروه جهان
فرمان پادشاه سعودي براي آزاد شدن رانندگي زنان، واكنش‌هاي زيادي در رسانه‌هاي جهان در پي داشت. اما واكنش‌ها به اين فرمان در بين افراد مختلف متفاوت بود. دهه‌هاي متمادي بود تندروهاي مذهبي در عربستان سعودي، با تفسيرهاي سخت‌گيرانه از مذهب، رانندگي زنان را در اين كشور ممنوع كرده‌بودند. حتي برخي از روحانيون عربستان معتقد بودند كه زنان هوش و عقل كافي براي رانندگي ندارند و اجازه دادن به رانندگي زنان باعث هرج و مرج در جامعه مي‌شود. در شرايطي كه فرمان پادشاه عربستان، ممنوعيت رانندگي زنان را برطرف كرد، برخي از زنان در اين كشور همچنان نگران اين هستند كه قانون ولايت امر مردان در اين كشور باعث شود تا محافظه‌كاران سعودي جلوي همين آزادي‌ها را هم از آنان بگيرند. چنين بيم‌هايي با برخي از واكنش‌ها كه از سوي قشر محافظه‌كار سعودي به فرمان پادشاه اين كشور نشان داده‌شده است قوت مي‌گيرد. آژانس فرانس‌پرس به نقل از يك مرد سعودي مي‌نويسد: «امكان دارد كه ممنوعيت را لغو كنند، اما واقعيت اين است كه مردهاي كشور را نمي‌تواني مجبور كني به زنان و خواهران‌شان اجازه دهند كه پشت فرمان بنشينند. به عنوان سرپرست خانواده اين من هستم كه تصميم مي‌گيرم، نه زنان.» به نوشته اين خبرگزاري فرانسوي، برخي مردان سعودي معتقدند كه اجازه دادن به همسران و زنان خانواده‌شان به رانندگي آنها را در معرض تماس با مردان نامحرم قرار مي‌دهد. يك كاربر توييتر در عربستان سعودي بلافاصله بعد از انتشار خبر فرمان پادشاهي نوشت: «منتظر تصادف‌هاي بيشتر در خيابان‌ها باشيد.» چنين ديدگاه‌هاي جنسيتي در مورد رانندگي زنان به يكي از موضوع‌هاي اصلي صحبت‌هاي كاربران پرشمار عربستاني در شبكه‌هاي اجتماعي تبديل شده‌بود. مردي با لباس سنتي عربي در ويدئويي كه در اينترنت منتشر كرده‌بود تهديد مي‌كرد: «به خدا قسم مي‌خورم كه من يك زن را پشت فرمان ببينم، او و خودرويش را به آتش مي‌كشم. »به گزارش فرانس‌پرس، بسياري از زناني كه مايلند گواهينامه بگيرند، نگرانند كه اين فرمان جديد در عمل اجرايي نشود و زنان با مانع‌تراشي عامدانه از گرفتن گواهينامه منع شوند. هر چند وزارت كشور سعودي در بيانيه‌اي به زنان اطمينان داده است كه رعايت انصاف را در قوانين تهيه گواهينامه زنان سرلوحه قرار مي‌دهد، اما اصل وجود قوانين تبعيض‌آميز عليه زنان در عربستان، برخي را نسبت به اجراي چنين فرمان‌هايي بدبين مي‌كند. وزارت كشور عربستان سعودي بلافاصله بعد از صدور فرمان برنامه‌هاي استخدام زنان آموزگار رانندگي خارجي و تشكيل كلاس‌هاي آموزش رانندگي ويژه زنان را آغاز كرد. همزمان مقامات امنيتي سعودي تدوين قوانين تازه براي جلوگيري از اذيت و آزار زنان در خيابان و مجازات‌ها براي مزاحمت خياباني را آغاز كرده‌اند.
شترهاي عصر جديد
طنز و شوخي در ميان رسانه‌هاي عربستان در مورد رانندگي زنان و اعتقادات جنسيتي در اين مورد هم بعد از صدور فرمان افزايش چشميگري يافته است. روزنامه انگليسي زبان عرب‌نيوز با چاپ تصويري و با اشاره به خبر تحقيقات تازه‌اي كه نشان مي‌دهد تعداد تصادف‌هاي رانندگي با عامليت مردان بيشتر از زنان است، مي‌نويسد: «رانندگي همواره ميدان مين در جبهه نبرد ميان دو جنس زن و مرد بوده است... به هرحال از همه‌تان عذر مي‌خواهم، زنان رانندگان بهتري هستند. » اين روزنامه در بخش ديگري مي‌نويسد: «اگر در صدر اسلام زنان اجازه داشتند كه شتر برانند، پس امروز هم حق دارند شترهاي عصر جديد، يعني خودروهاي سواري را برانند.» برخي ديگر از رسانه‌ها روي منافع اقتصادي رانندگي زنان براي كشور مانور داده‌اند. روزنامه عرب زبان سبق كاريكاتوري منتشر كرده است كه در آن يك زن محجبه پشت فرمان و يك مرد خارجي با لباس‌هاي كثيف ديده‌مي‌شود. بالاي سر مرد نوشته‌شده است: «هزينه مالي، هزينه براي اسكان، بداخلاق، آگاه از پنهاني‌ترين رازهاي خانواده و عامل خراب شدن خودروي شما. » بالاي سر زن نوشته‌شده است: «عشق، توجه، مراعات و تعهد. » در همين احوال مقامات سعودي تلاش مي‌كنند كه با حركت تند در بين روحانيان تندرو حساسيت ايجاد نكنند. هيات علماي ارشد عربستان كه بلندپايه‌ترين نهاد مذهبي عربستان سعودي و نهادي نزديك به دربار محسوب مي‌شوند در بيانيه‌اي اعلام كرده است كه اكثريت اعضاي اين شورا برداشتن ممنوعيت رانندگي را «قابل قبول» مي‌دانند. به نوشته فرانس‌پرس، تحليل‌گران معتقدند كه توافق اين شورا بعد از دهه‌ها مخالفت نماد تسلط نهادهاي سياسي دربار بر نهادهاي مذهبي است كه سال‌ها بر قدرت در عربستان سعودي تسلط داشتند. برخي از منابع خبري مي‌گويند كه فعالان زن عربستان كاملا از اظهارنظر در مورد فرمان جديد منع شده‌اند. دولت عربستان اين ادعا را رد كرده است. اما علي شيهابي، عضو اتاق فكر بنياد عرب در واشنگتن در توييترش در اين مورد مي‌نويسد: «دولت نمي‌خواهد روحانيان محافظه‌كار كه با اصل فرمان به‌شدت تحريك شده‌اند، بيش از اين تحريك شوند.»
خوش‌بيني فعالان اجتماعي
منال شريف، يكي از فعالان عربستاني حقوق زنان و نويسنده كتاب «جرات رانندگي: بيدارباش زن سعودي» در روزنامه واشنگتن پست مي‌نويسد: «عربستان سعودي عاقبت گريبان خودش را از بنيادگرايي مذهبي آزاد مي‌كند. كليد اين تغيير، سوييچ خودروها است. بسياري از نويسندگان عرب، اين تغيير را با فرمان پادشاهي براي گشايش نخستين مدارس دولتي دخترانه در عربستان مقايسه مي‌كنند كه درست 3 دهه بعد از تشكيل پادشاهي سعودي رخ داد، اما به گمان من اين لحظه انقلابي فراتر از حق رانندگي است، اين فرمان در واقع تغيير مسيري است كه كل كشور در پيش گرفته‌اند. » اين فعال حقوق زنان سعودي كه سابقه بازداشت شدن به دليل رانندگي و پيشبرد پويش تلاش براي حق رانندگي زنان توسط دولت عربستان را دارد، مي‌نويسد: «ممنوعيت رانندگي زنان در عربستان، هزينه زياد اقتصادي برگردن شهروندان سعودي گذاشته است. بيش از يك ميليون و 500 هزار راننده خارجي براي كار در زمينه حمل و نقل عمومي استخدام شده‌اند. بسياري از اين رانندگان خارجي توانايي نوشتن و حتي صحبت كردن به زبان عربي ندارند و برخي از آنها حتي پيش از ورود به عربستان تجربه رانندگي هم نداشتند. اينكه تنها 15 درصد از زنان عربستان شغل خارج از خانه دارند تا حدي به اين مربوط مي‌شود كه استخدام يك راننده شخصي بين يك سوم تا دو سوم دستمزد يك زن عرب را به خود اختصاص مي‌دهد. مردان سعودي مجبورند مسووليت جابه‌جايي همسران، خواهران و مادران خودشان را شخصا بر عهده بگيرند. حتي گاهي زناني كه دسترسي به راننده مرد ندارند مجبور مي‌شوند كودكان 9 ساله را پشت فرمان بنشانند و زير پايشان بالشت بگذارند تا بتوانند بالاي داشبورد را ببينند. بي‌سبب نيست كه عربستان سعودي يكي از بالاترين نرخ‌هاي مرگ و مير بر اثر تصادف‌ها در جهان دارند.» منال شريف معتقد است رانندگي آغاز يك تحول اجتماعي خواهد بود، او مي‌نويسد: «اين مي‌تواند نهايتا مساله ولايت مردان را هم حل كند، چرا كه زنان در حال حاضر براي كوچك‌ترين تصميم‌هاي شخصي نياز به مجوز از سوي يكي از بستگان درجه اول مرد‌شان دارند. جالب اينجاست كه در فرمان جديد پادشاهي، زنان براي دريافت گواهينامه رانندگي نيازي به داشتن مجوز ولي مذكر ندارند. » منال شريف معتقد است كه قوانين كنوني ولايت مردان در عربستان سعودي اصولا ارتباطي به سنت‌هاي مذهبي و شريعت ندارد و بيشتر ابزار بنيادگرايي مذهبي براي تسلط بر جامعه است. شريف معتقد است كه بخش اعظم تلاش‌ها براي محدود كردن زنان در 4 دهه اخير افزايش يافته است. او مي‌نويسد: «پس از تصرف دو هفته‌اي مسجدالحرام توسط بنيادگرايان سني، تغييرات جدي در شرايط زنان ايجاد شد، اشتغال زنان به‌شدت كاهش پيدا كرد، زنان از صفحه تلويزيون و روزنامه‌ها حذف شدند و بنيادگرايان دوباره خواهان ممنوعيت تحصيل زنان شدند. هر چند كه برخي از اين تلاش‌ها با مقاومت جامعه مواجه شد و در حال حاضر بيش از نيمي از دانشجويان سعودي زنان هستند و بر اساس آمار وزارت آموزش سعودي 8/51 درصد از دانشجويان دانشگاه‌هاي عربستان دختران هستند.»
اين فعال حقوق زنان سعودي مي‌نويسد: «براي نخستين بار پس از اين اتفاقات من جرات كرده‌ام كه روياي تحول اساسي در عربستان سعودي داشته‌باشم. من 10 آرزو براي ايجاد برابري زنان در عربستان سعودي دارم: اميدوارم نظام ولي امر كاملا متوقف شود. اميدوارم زنان از سن 18 تا 21 سالگي بر اساس قانون بالغ شمرده شوند. اميدوارم زنان بتوانند براي هر مدرك تحصيلي كه علاقه‌مندند، به ويژه در رشته مهندسي كه در حال حاضر مختص مردان است، تحصيل كنند. اميدوارم زنان در هر شغلي كه تصميم مي‌گيرند حق كار داشته‌باشند. اميدوارم زنان براي خروج از خانه بدون اجازه مردان زنداني نشوند. اميدوارم ازدواج با كودكان غيرقانوني اعلام شود. اميدوارم زنان به عنوان سفير، وزير و مديرعامل انتخاب شوند. اميدوارم مليت عربستان از طريق مادر به فرزند منتقل شود. اميدوارم كه قوانيني براي حمايت از مادران و كودكان وضع شود و اميدوارم زنان بتوانند در همه رشته‌هاي ورزشي در عربستان رقابت كنند.» منال شريف معتقد است كه تغييرات بيشتر در عربستان به وجود خواهد آمد به خصوص كه نسل حاكمان در حال تغيير است. او 32 سالگي محمد بن سلمان، وليعهد قدرتمند سعودي را نشانه‌اي بر اين تغييرات مي‌داند. اين فعال حقوق زنان سعودي مي‌نويسد: «7 سال پيش در خيابان‌هاي عربستان گريستم، چرا كه بعد از ويزيت دكتر نتوانستم راننده مردي در خيابان پيدا كنم كه مرا به خانه برساند. در حالي كه پياده و تنها در خيابان مي‌رفتم با مزاحمت مواجه شدم. من گواهينامه امريكايي داشتم و بلد بودم رانندگي كنم، اما دولت اجازه نمي‌داد رانندگي كنم. رانندگي يك زن جرم بود و بر اساس قانون مجازاتش بازداشت و زندان بود. و همين اتفاق براي من روي داد، من در ماه مه 2011 به دليل رانندگي در خيابان‌هاي سعودي به عنوان بخشي از جنبش 17 مه براي اعتراض به ممنوعيت رانندگي زنان، بازداشت و زنداني شدم. »