ترامپ عليه برجام، اروپا عليه ترامپ

سارا معصومي

اتحاديه اروپا تمام قد وارد ميدان دفاع از توافقي شد كه در جولاي سال 2015 پس از دوازده سال مذاكره ميان ايران و غرب در ميان موجي از اما و اگرها متولد شد. تنها سه روز پس از سخنان جنجالي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده در راستاي عدم تاييد پايبندي ايران به توافق هسته‌اي و به راه انداختن موجي از اتهام‌ها عليه جمهوري اسلامي ايران، وزراي امور خارجه كشورهاي عضو اتحاديه اروپا در لوكزامبورگ دور هم جمع شدند و يكصدا حمايت قاطع اين اتحاديه و تك به تك اعضاي آن از برنامه جامع اقدام مشترك و تداوم اجراي آن را فرياد زدند. اروپايي‌ها از يك ماه قبل تلاش براي راضي كردن ترامپ براي عدم كارشكني در مسير اجراي سالم برجام را آغاز كردند كه در نهايت اين تلاش‌ها با سخنراني دونالد ترامپ با محوريت عدم تاييد پايبندي ايران به بن‌بست خورد. با به شكست انجاميدن لابي‌هاي پشت پرده و عيان رهبران كشورهاي اروپايي در گفت‌وگو با كليددار كاخ سفيد اكنون اروپايي‌ها دو مسير متفاوت را در سطح بين‌المللي و در داخل امريكا براي حفظ برجام پيش مي‌برند. در فضاي بين‌المللي قاره سبزنشين‌ها نقش مستقلي از امريكا را برعهده گرفته‌اند و تلاش مي‌كنند فضاي منفي به وجود آمده عليه نزديكي اقتصادي به تهران را با حمايت‌هاي صددرصدي خود از برجام مهار كنند. در جبهه داخلي نيز تروييكاي اروپايي حاضر در ميدان مذاكره مستقيم با تهران در سيزده سال گذشته چه به شكل انفرادي و چه در قالب اتحاديه اروپا رايزني با قانونگذاران مجلس نمايندگان امريكا و سناتورهاي مجلس سنا را براي حفظ توافق هسته‌اي آغاز كرده‌اند. در جلسه پشت درهاي بسته روز گذشته نيز وزراي امور خارجه 28 كشور تلاش كردند مواضع خود در برابر امريكا در حفاظت از برجام را هماهنگ كنند و البته گفته مي‌شود كه فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران و آزمايش‌هاي موشكي اين كشور نيز يكي از موضوعات مورد بحث مقام‌هاي كشورهاي اروپايي بوده است. در جلسه ديروز، وزراي خارجه ترجيح دادند مخاطب اوليه سخنان خود را كنگره نشين‌هاي واشنگتن قرار دهند و نه مردي كه در كاخ سفيد بر قدرت تكيه زده است و از آنها خواستند كه تحريم‌هاي هسته‌اي عليه ايران را كه در سايه توافق هسته‌اي برداشته شده است دوباره بازنگردانند. در ميان كشورهاي اروپايي آلمان و فرانسه نفش پيشرو در هشدار دادن به امريكاي ترامپ را برعهده دارند. كشورهايي كه تا همين يك سال و اندي قبل از نزديك‌ترين متحدان امريكا در سطح بين‌المللي بودند روز گذشته از لوگزامبورگ به دونالد ترامپ هشدار دادند كه هرگونه تضعيف برجام مي‌تواند تبعات جبران‌ناپذير بين‌المللي داشته باشد و بيشترين تاثير آن نيز بر صلح بين‌المللي خواهد بود. زيگمار گابريل، وزير خارجه آلمان كه در چند روز گذشته در ميان مقام‌هاي كشورهاي اروپايي بيشترين ميزان تلاش‌هاي ديپلماتيك براي محافظت از برجام را به نام خود سند زده است در جمع خبرنگاران گفت: ما به عنوان كشورهاي اروپايي، بسيارنگران هستيم كه تصميم رييس‌جمهور امريكا به رويارويي نظامي منجر شود.
جدا از مساله ايران، پرونده جدال با كره شمالي نيز در نشست روز گذشته وزراي خارجه اتحاديه اروپا مطرح شد و اين در حالي است كه نه فقط تحليلگران امريكايي بلكه رهبران كشورهاي اروپايي نيز بارها و بارها هشدار داده‌اند كه برخورد منفي با توافق هسته‌اي با ايران مي‌تواند بر اراده كره شمالي براي كار با جامعه جهاني و بازگشت به ميز مذاكرات نيز تاثير بگذارد. وزير خارجه آلمان روز گذشته در اين باره نيز هشدار داد و گفت: تصميم ترامپ در خودداري از تاييد پايبندي ايران به توافق مي‌تواند چنين سناريويي را با ترديد مواجه كند. نگران آن هستم كه اگر اكنون بخواهيم با كره شمالي مذاكره كنيم، پايان احتمالي توافق هسته‌اي با ايران اعتبار چنين توافقاتي را به خطر بيندازد.
ژان ايو لو دريان، وزير خارجه فرانسه نيز به خبرنگاران گفت: منع گسترش سلاح عنصر اصلي امنيت جهان است و اختلال در آن مخرب است. ما اميدواريم كه كنگره اين توافق را به خطر نيندازد.
رويترز در گزارشي خبري در مورد آنچه روز گذشته پشت درهاي بسته در لوگزامبورگ گذشت، نوشت: چهره‌هايي از سپاه پاسداران انقلاب اسلامي تحت تحريم اتحاديه اروپا هستند؛ موضوعي كه ترامپ نيز در تشريح رويكرد تهاجمي‌تري عليه تهران به آن اشاره كرد. در حالي كه ناتو به تازگي سپر موشكي جديدي را در روماني براي رويارويي احتمالي با موشك‌هاي ايراني مستقر كرده است، دولت‌هاي عضو اتحاديه اروپا خواستار برچيدن زرادخانه موشكي ايران هستند. اما تهران مي‌گويد موشك‌ها صرفا اهداف دفاعي را دنبال مي‌كنند.
در حالي كه برخي از مقام‌هاي اروپايي مانند امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه اخيرا اظهاراتي در مورد لزوم مذاكره با ايران درباره فعاليت‌هاي منطقه‌اي اين كشور و همچنين آزمايش‌هاي موشكي آن را مطرح كرده‌اند اما به گزارش رويترز در جلسه روز گذشته تاكيد اوليه بر اين بود كه اين اتحاديه بايد اقدام فوري در راستاي نجات برجام انجام دهد. در ميان كشورهاي اروپايي هلند و بريتانيا اخيرا نگراني‌هاي جدي‌تري را در مورد فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران و آزمايش‌هاي موشكي اين كشور مطرح كرده‌اند.

هرمذاكره غيرهسته‌اي با ايران جدا از برجام پيگيري مي‌شود
فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در پاسخ به سوال خبرنگاران در مورد اينكه آيا درباره فعاليت‌هاي موشكي ايران در جلسه وزراي خارجه اتحاديه اروپا بحث و تبادل نظري صورت گرفته است يا خير ؟ گفت: پيام واحد وزراي خارجه 28 كشور اين است كه هر مساله غيرهسته‌اي كه مي‌خواهيم با ايران در ميان بگذاريم يا با اين كشور درباره آن اختلاف داريم ارتباطي با اجراي برجام ندارد و بايد از كانال ديگري پيگيري شود. اين دو مساله براي ما دو مساله كاملا جدا و منفك از هم هستند. بايد تاكيد كنم كه اگر برجام پابرجا نباشد براي اتحاديه اروپا مجال مناسبي براي رايزني با ايران در ساير حوزه‌ها نيز وجود نخواهد داشت. آنچه براي ما مهم است مساله امنيت و حفظ كانال‌هاي گفت‌وگو، تعامل و همكاري با ايران است. اما اگر برجام پابرجا نماند و اجرايي نشود ما نه تنها در موقعيت بهتري براي گفت‌وگو با ايران در مورد مسائل منطقه‌اي نخواهيم بود بلكه اين گفت‌وگو به مراتب براي ما سخت‌تر خواهد بود. ما در ابتداي حصول برجام نيز همين ايده را داشتيم كه با در اختيار داشتن برجام مي‌توانيم در مورد ساير موضوعات اختلافي با تهران نيز به شكل مستقل از توافق هسته‌اي گفت‌وگو و رايزني كنيم. بنابراين مساله توافق هسته‌اي با ايران يك مساله جداگانه از ساير مسائل است. برجام از ابتدا توافق هسته‌اي بوده و در نهايت هم توافق هسته‌اي باقي مي‌ماند. در جلسه روز دوشنبه شوراي وزراي امور خارجه نيز ما صرفا در مورد برجام، مسائل مربوط به برجام و لازمه حفظ آن گفت‌وگو كرديم.
موگريني در پاسخ در سوالي در مورد رويكردهاي يكجانبه‌گرايانه ترامپ و تبعات آن براي اروپا با تاكيد بر اينكه ما به سيستم دموكراسي و تفكيك مسووليت‌هاي كاخ سفيد و كنگره احترام مي‌گذاريم، گفت: آنچه كه براي ما مهم است اين كه امنيت اتحاديه اروپا در تصميم‌گيري‌هاي امريكا و شخص ترامپ لحاظ شود و اين نكته‌اي است كه شخص ترامپ نيز به آن توجه دارد. من مطمئن هستم كه در نهايت امريكا امنيت اروپا و منافع امنيتي ما را در كنار منافع امريكا در نظر خواهد گرفت.

چرا برجام براي اروپا مهم است؟
دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده مي‌گويد كه باقي ماندن در برجام در راستاي منافع ملي امريكا نيست اما در اروپا ايده‌اي كاملا مخالف با اين مساله در جريان است و اروپايي‌ها با اشاره به اينكه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تاكنون 8 بار پايبندي ايران به تعهداتش را تاييد كرده است تاكيد دارند كه اين توافق تا به امروز انتظارهاي سياسي، فني و امنيتي از خود را تامين كرده است. براي كشورهاي اروپايي حفظ توافق هسته‌اي با ايران از سه زاويه حايز اهميت است:
1- اروپايي‌ها از سال 2003 ميلادي درگير توافق هسته‌اي با ايران هستند و در حالي كه يك بار در سال 2005 ميلادي تحت فشارهاي امريكا، توافق با ايران را زير پا گذاشتند اكنون برنامه جامع اقدام مشترك را مهم‌ترين توفيق خود در عرصه ديپلماسي بين‌المللي مي‌دانند. در داخل اتحاديه اروپا نيز اين نگراني وجود دارد كه با شكست برجام، اتحاديه اروپا به عنوان يك ميانجي صادق نتواند در مجموعه‌اي از درگيري‌ها در آينده اعتبار خود را مجددا احيا كند. به نوعي مي‌توان گفت كه اروپايي‌ها چه در قالب تروييكا در سال‌هاي 2003 تا 2005 و چه در قالب اتحاديه اروپا در سال 2015 سرمايه‌گذاري بسياري بر برجام كرده بودند و در نهايت پس از 12 سال مذاكره توانستند ثمره اين رايزني‌ها را در جولاي 2015 با تولد برجام جشن بگيرند. اروپايي‌ها به ظن خود تصور مي‌كنند كه در حال جلوگيري از وقوع جنگ در اين 12 سال بوده‌اند و حاضر نيستند كه دستاورد ديپلماتيك خود را به يك خطر منازعه ديگر بفروشند.
2- منافع اقتصادي اروپا در رابطه با ايران غيرقابل كتمان است. پس از اجرايي شدن برجام در ژانويه سال 2016، روند حضور اروپايي‌ها در بازار اقتصادي ايران سرعت بالايي گرفت. شركت‌هاي بزرگي مانند توتال، ايرباس، شل، پژو و رنو راه خود را به ميدان باز كردند و همزمان روند حضور بانك‌هاي اروپايي در تهران نيز سير صعودي به خود گرفته است. در حال حاضر نيز به نظر مي‌رسد كه اروپا در حال مهيا كردن خود براي مقابله با تحريم‌هاي ثانويه امريكا است. اروپايي‌‌ها در محافل خصوصي نيز به امريكايي‌ها هشدار داده‌اند كه اگر كنگره تحريم‌هاي هسته‌اي را بازگرداند يا كمپاني‌ها و بانك‌هاي اروپايي به دليل كار با ايران جريمه شوند اروپا دست به اصلاح قوانين مالي خود مي‌زند تا كمپاني‌ها و شركت‌هاي اروپايي را از آسيب ديدن در نتيجه تحريم‌هاي ثانويه در امان دارد. البته يكي از چالش‌هايي كه در اين مسير وجود دارد اين است كه از آنجا كه اين روش‌هاي ضدتحريمي در اروپا جديد هستند و بسياري از كمپاني‌ها و شركت‌ها تجربه‌اي از توسل به آنها ندارند ميزان اطمينان آنها به اين سيستم محك زده نشده است.
3- تعهد به قوانين بين‌المللي و توافق‌هاي چندجانبه يكي از مسائلي است كه براي اتحاديه اروپا از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار است و اكنون در ايالات متحده مردي بر راس قدرت نشسته است كه از زمان روي كار آمدن يا اين تعهدات را كنار زده يا تهديد به خروج از آنها كرده است. ادامه چنين روندي و تبديل شدن آن به يك رويه براي اتحاديه اروپا به هيچ‌وجه قابل قبول نيست. در مساله برجام، آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به عنوان مرجع تصميم‌گيرنده در مورد وفاي به عهد ايران به تعهدات فني‌اش انتخاب شده است و اين نهاد بين‌المللي نيز تاكنون هشت بار پايبندي ايران را تاييد كرده است. بنابراين كشورهاي عضو برجام نيز بايد به قوانين تعيين شده در داخل برجام احترام بگذارند. اما دولت جديد امريكا با علم به پايبندي ايران به تعهداتش اعلام مي‌كند كه نمي‌تواند اين مساله را تاييد كند. اين رويه تصميم‌گيري بدون در دست داشتن مدارك و ادله لازم كه يك بار نيز در جريان جنگ عراق از سوي جورج بوش، رييس‌جمهور وقت پيش رفت براي اروپايي‌ها ريسك فراواني دارد و تلاش مي‌كنند حداقل در مساله برجام مانع از شكل‌گيري آن شوند. بسياري از تحليلگران اعتقاد دارند كه اين مساله در حال تبديل شدن به يك شكاف جدي ميان اروپا و امريكا است. حركت كردن امريكا در مسير يكجانبه‌گرايي كه آخرين مورد آن نيز خروج اين كشور از يونسكو بود زنگ‌هاي خطر را براي اتحاديه اروپا به صدا درآورده است و اين مساله فضا را براي مسووليت‌پذيري بيشتر اروپا در محافظت از برجام باز كرده است.

 توافق هسته‌اي، سنگ محك توان ديپلماتيك اروپا
تواق هسته‌اي ايران با 1+5 در حقيقت پروسه‌اي به رهبري اتحاديه اروپا بود كه البته در جريان سال‌هاي 2013 تا 2015 نقش امريكاي باراك اوباما در آن پررنگ‌تر شد. هرچند اتحاديه اروپا و سه كشور بريتانيا، فرانسه و آلمان در چند ماه اخير تلاش گسترده‌اي براي متقاعد كردن دونالد ترامپ به كار گرفته‌اند اما برخي از تحليلگران در داخل ايران اعتقاد دارند كه برجام به دو دليل تندروي‌ها و رفتارهاي غيرمنطقي دونالد ترامپ و انفعال در عمل اروپايي‌ها گرفتار بحران تنها دو سال پس از تولد شده است. هرچند قوانين اقتصادي و تحريمي امريكا به گونه‌اي پيش رفته كه مي‌تواند در فراتر از مرزهاي اين كشور نيز كمپاني‌ها و شركت‌ها را تنبيه كند اما برخي از تحليلگران اعتقاد دارند كه ساير اعضاي 1+5 از ابتداي شكل گرفتن اين توافق هسته‌اي خود را در مقام حفاظت از اجراي صحيح برجام به حاشيه راندند و ميدان را براي برخوردهاي قهرآميز امريكا با اين توافق خالي كردند. ايران در زمان باراك اوباما نيز گلايه‌هايي از عدم اجراي صحيح تعهدات امريكا داشت كه اين مساله در جلسات كميسيون مشترك ايران و 1+5 نيز مورد بحث و بررسي قرار مي‌گرفت.
فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا يكي از چهره‌هايي است كه از زمان حضور ترامپ در كاخ سفيد تلاش در تعيين رويه جديدي براي اتحاديه اروپا داشته و تاكيد بر استقلال امنيتي و سياسي اتحاديه از متحد سنتي كهن خود دارد. در اين فضا اتحاديه اروپا بايد با برجام به عنوان نخستين ابزار قدرت‌نمايي خود نشان دهد كه آيا كشورهاي اروپايي در قالب اتحاديه اروپا مي‌توانند نقش تصميم‌گير و تعيين‌كننده در معادلات بين‌المللي بدون حضور امريكا را بازي و امريكا را به پذيرش نقش خود وادار كنند يا در چند ماه آينده واشنگتن به اروپا ثابت خواهد كرد كه بدون رهبري امريكا چيزي ممكن نيست. برخي تحليلگران ايراني اعتقاد دارند كه حصول به توافق هسته‌اي به عنوان يك توافق مهم در مسير منع اشاعه تسليحات هسته‌اي و همچنين حل يك پرونده مهم بدون توسل به زور به نوعي سرمايه براي هويت سياسي اتحاديه اروپا بدل شده است. نحوه مديريت برجام از سوي اتحاديه اروپا را مي‌توان معياري براي محك زدن كارايي و توانايي ديپلماتيك اتحاديه اروپا در سطح بين‌المللي دانست. اتحاديه اروپا با عبور دادن سالم برجام از پيچ و خم‌هاي ناشي از كارشكني‌هاي امريكا مي‌تواند نشان دهد كه قابليت ايفاي نقش پيشرو را در برخي پرونده‌هاي مهم بين‌المللي به شكل مستقل از امريكا دارد. از اين منظر مي‌توان گفت كه نقش اتحاديه اروپا از روسيه و چين در اجراي صحيح برجام پررنگ‌تر است و به زبان ديگر مي‌توان گفت كه اتحاديه اروپا مي‌تواند حتي نقش ميانجي ميان ايران و امريكا را هم در شرايطي كه واشنگتن و پكن در نوعي رقابت اقتصادي به سر مي‌برند و مسكو و واشنگتن نيز از نزديكي به هم واهمه دارند، بازي كند.
شايد هنوز در مورد مخاطرات بين‌المللي زيرپاگذاشته شدن توافق هسته‌اي با ايران در رسانه‌هاي متفاوت بين‌المللي واقع گرايي جدي صورت نگرفته است اما مي‌توان گفت كه جدي‌ترين اين تبعات منفي بي‌اعتباري شوراي امنيت سازمان ملل متحد خواهد بود. برجام با قرار گرفتن در پيوست قطعنامه 2231 در حقيقت از اين كانال مشروعيت بين‌المللي پيدا كرده است و به زبان ديگر مي‌توان گفت كه عدم وفاي به عهد امريكا به معناي زيرپاگذاشتن قطعنامه شوراي امنيت است كه طرف‌هاي درگير در برجام را به اجراي همراه با حسن نيت تعهدات‌شان فرامي‌خواند.