گزارش «اعتماد» از روند آماده‌سازي باغ موزه صنعت نفت كرمان
از آغل گوسفندان تا موزه صنعت نفت
آذر ماه 94 بود كه كاربري عجيب عمارت كنسولگري انگليس (باغ آقا) در كرمان با بازديد سرزده استاندار كرمان، رسانه‌اي شد. در بازديدي كه استاندار كرمان و مسوولان ميراث فرهنگي استان از عمارت 200 ساله كنسولگري انگليس داشتند، با حصار‌كشي اطراف بنا مواجه شدند و مسوولان شركت نفت دليل آن را وجود مار و عقرب در بنا اعلام كردند اما بعد از دقايقي مسوولان حاضر در مجموعه متوجه شدند اين بنا كه سال‌ها به حال خود رها شده، تبديل به محل نگهداري گوسفندان شده است. بعد از همين بازديد بود كه قرار بر تهيه پرونده ثبت ملي كنسولگري شد و شركت نفت هم كه سال‌ها مالكيت اين بنا را به عهده داشت، مسوول پيگيري وضعيت آن شد و بعد از حدود يك سال تصميم بر آن شد كه اين بنا تبديل به باغ موزه صنعت نفت شود و از اواخر سال 95 اقدامات مربوط به مرمت و احياي بنا آغاز شد.
بعد از حدود دو سال از رسانه‌اي شدن وضعيت كنسولگري انگليس‌ها در كرمان، اين عمارت كه در ميان باغ منازل شركت نفت قرار دارد، چهره‌اي تازه پيدا كرده و خود را براي روزهاي جديدي آماده مي‌كند. عمارت كنسولخانه قرار است تا چند ماه ديگر به عنوان باغ موزه صنعت نفت در شرق كشور مورد بهره‌برداري قرار گيرد. اين روزها پروژه مرمت بنا رو به پايان است و استاد‌كاران برجسته كرمان در آن مشغول كارند و سعي دارند تا مقرنس‌ها و گچ‌بري‌ها را جاني دوباره بخشند، در كارگاه‌هاي نجاري هم اساتيد كرماني در حال احياي پنجره‌ها و ارسي‌هاي بنا هستند.
منزل والي كرمان و كنسولخانه ژنرال سايكس
«در اكتبر1894 من مامور تاسيس كنسولخانه كرمان و بلوچستان شدم. اين ماموريت افتخاري بدون حقوق بود و اعتبار مخارج اوليه آن نيز خيلي كم و معدود بود. اما چون بدين‌وسيله به مسافرت و سير و سياحت مي‌پرداختم، لذا ماموريت جديد را قبول و خواهرم را نيز راضي كردم و او را به هرماه بردم.» اين جملات بخشي از خاطرات ژنرال سايكس (سركنسول انگليس در كرمان و از چهره‌هاي تاثيرگذار انگليس‌ها در تاريخ معاصر ايران) در كتاب «ده هزار مايل در ايران» است. سِر پِرسي سايكس، مامور تاسيس كنسولگري انگليس در كرماني شده بود كه در آن دوران دروازه ورود به هند محسوب مي‌شد و براي ارتش انگليس از اهميت ويژه‌اي برخوردار بود تا جايي كه عده‌اي كنسولگري انگليس در كرمان را پايگاه ديده‌باني انگليس‌ها عليه روس‌ها مي‌دانند كه راه را براي ارسال اخبار به وزارت خارجه انگلستان در هند نزديك كرده بود. ژنرال كهنه‌كار انگليسي كه زبان فارسي را در دوران خدمتش در ارتش هندوستان آموخته بود، براي تاسيس اين كنسولخانه، منزل سيد‌ابوالحسن‌خان بيگلربيگي، والي كرمان را كه در فاصله سال‌هاي 1195 تا 1206 (دوره زنديه) ساخته شده بود، در نظر مي‌گيرد تا امور كنسولي مربوط به همسايه‌هاي شرقي ايران را در آن انجام دهد، هر چند رواياتي هم از فعاليت‌هاي اقتصادي و تجاري و مناسبات مالي با هند و كشورهاي همجوار خبر مي‌دهند. بعد از آنكه انگلستان كنسولگري خود را در كشورهاي همسايه شرقي ايران تاسيس كرد، ژنرال سايكس هم بناي كنسولگري را در كرمان ترك كرد و اين بنا در اختيار شركت نفت ايران و انگليس قرار گرفت و تبديل شد به محل اقامت كاركنان و مديران شركت نفت تا روزي كه نفت ملي شد و بنا هم به شركت ملي نفت واگذار شد. خانه‌هاي مسكوني داخل باغ آقا هنوز هم محل اقامت مديران منطقه‌اي شركت نفت است، اما بناي كنسولگري بعد از انقلاب بدون استفاده به حال خود رها شد و هر روز گوشه‌اي از آن آسيب ديد و تخريب شد.
خلق باغ در كوير، معجزه بشر
مجموعه باغ آقا در محله زريسف كرمان، با درخت‌هاي سر به فلك كشيده‌اش هر نگاهي را متعجب مي‌كند از باغي كه در كويري خشك، سبزي سرو 500 ساله نعت‌اللهي قامتش را به رخ مي‌كشد. درختاني سبز و در هم فشرده كه نشاني از كم‌آبي و خشكي اقليم گرم كرمان ندارند. محمد عبدالعلي‌پور، مجري و ناظر باغ‌موزه صنعت نفت كرمان در خصوص اهميت اين مجموعه مي‌گويد: «اين باغ يكي از با‌ارزش‌ترين بناهاي تاريخي شهر كرمان است. اين شهر با وجود قرار‌گيري در منطقه كويري و بياباني داراي باغ‌هاي تاريخي زيادي است، حدود 15-10 باغ تاريخي در اين شهر وجود دارد كه مشهورترين آن باغ شازده است كه در فهرست جهاني هم ثبت شده. مجموعه باغ آقا سر در زيبا و باشكوهي دارد و عمارت و كوشك كه در ميان آن است بر اساس اسلوب‌هاي اصيل باغ ايراني ساخته شده است. اين عمارت در 35 سال گذشته كه در اختيار شركت نفت قرار گرفته چندان مورد توجه قرار نگرفته و آسيب‌هاي بسيار جدي ديده است. از شاخصه‌هاي بنا تالار ستوندار و ستون‌هاي سنگي است كه در قسمت بيروني و داخلي ديده مي‌شود. تزيينات بسيار نفيس در سقف و بدنه بخش‌هاي مختلف وجود داشت كه تخريب شده بودند. در ابتداي پروژه مرمت از اين بنا حدود 350 كاميون خاك و نخاله استخراج شد. ما در پروژه مرمت سعي كرديم به اصالت بنا ضربه نزنيم و الحاقات غير اصولي بنا را حذف كنيم.»
23 مهر ماهي كه گذشت، علي اصغر مونسان مراتب ثبت ملي عمارت كنسولگري انگليس را به استاندار كرمان ابلاغ كرد و 29 مهر ماه هم مديركل ميراث فرهنگي كرمان از ثبت ملي عمارت كنسولگري خبر داد و گفت: «ثبت اثر در فهرست ميراث ملي يك هفته قبل انجام و نامه آن به استانداري و دستگاه‌هاي مربوطه ابلاغ شده است.» اما اكبر نعمت‌اللهي، مدير موزه‌ها و اسناد شركت نفت در روزهاي آخر آبان‌ماه از اين موضوع اظهار بي‌اطلاعي مي‌كند و مي‌گويد: «در حال تهيه پرونده ثبت بنا هستيم و اميدواريم به زودي اين بنا در فهرست آثار ملي ثبت شود.»
افزايش تعداد موزه‌هاي صنعت نفت تا پايان سال
نعمت‌اللهي، مدير موزه‌ها و اسناد شركت نفت، در خصوص اقدامات مركز موزه‌ها و اسناد شركت نفت در مجموعه باغ آقا مي‌گويد: «اين عمارت مدتي در اختيار شركت پخش فرآورده‌هاي نفتي بود و اين شركت از اين مجموعه استفاده مسكوني مي‌كرد. به همين دليل چند بناي مسكوني اين مجموعه متعلق به مديران شركت پخش منطقه كرمان قرار دارد. عمارت كنسولگري چون مورد استفاده نبود تخريب شده است، تا دو سال پيش بخش عمده سقف‌ها و ديواره‌ها تخريب شده بود. اما از زماني كه به عنوان يك پروژه تعريف شد و اقدامات مرمتي در آن آغاز شد بنا نجات پيدا كرد. مرحله اول استحكام‌بخشي اوليه بود كه مانع ادامه تخريب شد و در مرحله دوم بازسازي صورت گرفت. در حال حاضر در مراحل پاياني است كه در نظر داريم تا آخر آذر ماه به عنوان باغ موزه صنعت نفت آن را افتتاح كنيم.» مرمت و بازسازي عمارت كنسولگري در فاز اول 145 ميليون تومان و در فاز دوم كه بازسازي كامل‌تري در آن صورت گرفته است 745 ميليون تومان هزينه در برداشته است. مركز موزه‌هاي صنعت نفت علاوه بر اين بنا امسال قرار است يك موزه («آرتيزن اسكول» محل آموزش كارآموزان شركت نفت) را در آبادان و موزه ديگري را در دروازه دولت تهران (پمپ‌بنزين كوچه فيات) افتتاح كند. با افتتاح اين پروژه‌ها تعداد موزه‌هاي صنعت نفت به 5 موزه خواهد رسيد؛ موزه‌هايي در آبادان، تهران، كرمان و سبزوار كه تا پايان امسال به بهره‌برداري مي‌رسند و باقي موزه‌ها سال آينده افتتاح خواهند شد. نعمت‌اللهي همچنين در خصوص ثبت ملي بناها و تاسيسات نفتي مي‌گويد: «تاكنون 104 نقطه صنعت نفت را ثبت ملي كرده‌ايم و 20 نقطه ديگر در حال بررسي براي ثبت است و تلاش ما اين است كه تمام اماكن و ابنيه‌ها و تاسيسات قديمي صنعت نفت را شناسايي و ثبت ملي كنيم تا دستخوش تغييرات و تخريب و جابه‌جايي نشوند.»