چرا كتاب‌هاي درسي دانش‌آموزان را براي فردا تربيت نمي‌كنند؟
ضرورت تدوين برنامه‌هاي درسي مبتني برنياز، نه سليقه
محمدداوري
«كتاب‌هاي درسي ما، دانش‌آموزان را براي ديروز تربيت مي‌كنند» اين سخن رييس‌جمهور در انتقاد از محتواي كتب درسي بود كه در نخستين روز سال تحصيلي تيتر بسياري از رسانه‌ها شد؛ روحاني ضمن اين انتقاد به تصريح گفته بود: كتاب‌هاي درسي ما دانش‌آموز را به جاي تربيت براي فردا، براي ديروز تربيت مي‌كند. رييس دولت دوازدهم كه در آيين بازگشايي مدارس و آغاز سال تحصيلي 97-96 در هنرستان شهيد مدرس منطقه 5 تهران سخنراني كرده بود در توضيح اين نقد شفاف و شايد هم غافلگيرانه چنين تاكيد كرده بود كه وقتي امروز كتاب‌هاي درسي را باز مي‌كنيم غير از عوض شدن جلد، فونت، عكس و تغيير بعضي عبارت‌ها نسبت به زماني كه ما درس مي‌خوانديم تغيير چنداني نكرده است. در حالي كه ما بايد دانش‌آموزان را حداقل براي 12 سال آينده تربيت كنيم، كتاب‌هاي درسي ما دانش‌آموز را براي ديروز تربيت مي‌كند نه براي فردا و حتي امروز. جالب است كه پس از اين ابراز نظر بالاترين مقام اجرايي كشور كسي كه خود مورد خطاب اين نقد است پيش‌دستي كرد و بر اين نقد صحه گذاشت اما براي عملي كردن به اين خواسته نگفت كه چه خواهد كرد. شيخ بهرام محمديان، رييس سازمان تاليف و پژوهش و برنامه‌ريزي درسي كسي كه تغيير وزيران موجب جابه‌جايي و تغيير او نمي‌شود در واقع بايد بگويد سازمان تحت امر او چرا به گونه‌اي عمل كرده است كه حالا داد رييس‌جمهور هم بلند شده است كه اين كتاب‌ها دانش‌آموزان را براي فردا تربيت نمي‌كند. با وجود گذشت نزديك به 3 ماه از آغاز سال تحصيلي اين انتقاد آشكار رييس‌جمهور متاسفانه چندان مورد توجه و تمركز مسوولان و كارشناسان و فعالان حوزه آموزش و پرورش قرار نگرفت و مورد تحليل جدي واقع نشد تا مشخص شود كه چرا كتاب‌هاي درسي موجود پاسخگوي نيازهاي امروز و فرداي دانش‌آموزان نيست؟ و براي تحقق اين منظور كتاب‌هاي درسي با چه رويكردي بايد تاليف شوند؟براي پاسخگويي به اين پرسش‌ها در اين شماره از صفحه مدرسه اعتماد ضمن ارايه گزارش و نظر كارشناسان اين مجموعه را در معرض نقد و نظرشما قرار مي‌دهيم.
بازبيني توسط 64 معلم از 32 استان كشور
هرچند اماني‌طهراني مديركل دفتر تاليف كتب درسي سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي مي‌گويد كه شايد تنها كمي در ارايه كارهاي‌شان ضعيف عمل كرده‌اند و همين باعث بالا بودن انتقادات نسبت به كتب درسي است. او به نكاتي اشاره مي‌كند از جمله اينكه: «بازبيني كتب درسي هر 5سال يك‌بار و بازتاليف آنها هر 10سال يك‌بار صورت مي‌گيرد. هر كتابي در ابتداي تاليف قبل از آنكه بيرون بيايد، يك مرحله جدي بازبيني را توسط 64 معلم از 32 استان كشور مي‌گذراند. هر كتاب درسي دو سال آزمايشي اجرا، رصد، اصلاح و ارزشيابي‌هاي دوره‌اي براي آن انجام مي‌شود. اگر نقدهاي جانداري از كتب درسي ارايه شود از آنها استقبال مي‌كنيم و آنها را جدي مي‌گيريم.»البته او اشاره نكرده كه اين 64 معلم چگونه و با چه فرآيندي انتخاب مي‌شوند و نظراتشان چگونه گرفته مي‌شود.
درخواست تشكيل كميته بررسي و تغيير محتواي كتب درسي در مجلس
با وجود تاكيد مسوولان سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي بر به‌روزآوري بر اساس برنامه درس ملي و بازتاليف كل كتب درسي يك پايه در هر سال، هنوز بسياري از كارشناسان و حتي خانواده‌ها از محتواي كتب درسي انتقاد دارند. فاطمه سعيدي، نماينده مردم تهران در مجلس شوراي اسلامي مساله را به قدري جدي مي‌داند كه خواستار تشكيل كميته‌اي تحت عنوان بررسي محتواي كتب درسي مي‌شود و مي‌گويد: «انتقاد به محتواي كتب درسي و لزوم تغيير آن امروز تبديل به يك مطالبه ملي شده است و وظيفه مجلس است براي پيشبرد اين مطالبه اقداماتي را در دستور كار قرار دهد. تشكيل اين كميته مي‌تواند به بررسي بهتر محتواي كتب و تغييرات صحيح آن كمك كند چراكه با كتب فعلي نمي‌توان اهداف مورد نظر را محقق كرد.»نماينده مردم تهران در خانه ملت به داستان اين روزهاي خانواده‌هاي ايراني داراي محصل و تلاش آنان براي ورود به دانشگاه پس از اخذ مدرك ديپلم اشاره مي‌كند؛ دردي كه به دليل عدم آموزش كامل و صحيح مهارتي خاص در طول 12 سال تحصيل دانش‌آموزان، اين‌بار پس از اخذ ديپلم به دانشگاه وارد مي‌شود تا بلكه مسكني براي آن يافت شود، اما ديگر همه مي‌دانند اين امر تنها افزايش خيل فارغ‌التحصيلان بيكار در سيكل معيوب نظام آموزشي را به دنبال خواهد داشت. سعيدي تربيت دانش‌آموزان براي فرداي كشور را امري مي‌داند كه در كتب درسي ديده نمي‌شود و مي‌گويد: «بعضا شاهد موضوعاتي در كتب درسي هستيم كه چند دهه تكرار شده است؛ بنابراين لزوم بازنگري و تغيير در اين موضوعات در جهت به‌روزرساني امري واضح است.»البته تا زمان تنظيم اين گزارش هيچگونه خبري مبني بر عملي‌شدن اين پيشنهاد در كميسيون آموزش مجلس و وزارت آموزش و پرورش منتشر نشده است.
كتاب درسي محل درج آگهي و صفحه نيازمندي روزنامه نيست
حجت‌الاسلام محمديان، رييس سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي كه از مديران باسابقه در عرصه كاري خود به شمار مي‌رود به اشكالات وارده بر محتواي كتاب‌هاي درسي واقف و معتقد است كه كتب درسي بايد منطبق با سند تحول بنيادين باشند. وي كه تدوين برنامه درسي را مبتني بر نيازها و نه سليقه‌اي عمل كردن مي‌داند، ورود موضوعات روز كشور به كتب را منوط به تصميم‌گيري مراجع قانوني از جمله مجمع تشخيص مصلحت نظام، هيات دولت، شوراي عالي انقلاب فرهنگي و مجلس شوراي اسلامي مي‌داند. او عنوان شدن مباحثي چون «وحدت ملي» و «كمبود آب» را نمونه‌اي از سياست‌هايي مي‌داند كه وارد كتب درسي شده است. نظر كارشناسان، علايق و نيازهاي دانش‌آموزان و در نهايت نيازسنجي از بازار كار و اقتصاد نيز از نكات قابل توجه براي تغيير محتواي كتب به شمار مي‌رود كه رييس سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي ضمن اشاره به آنها تاكيد مي‌كند كه البته اين نيازها بايد طبقه‌بندي و سپس به زبان برنامه درسي ترجمه شوند.
وي به درخواست‌هاي روزانه از آموزش و پرورش براي ورود مفاهيم به كتب درسي اشاره مي‌كند و مي‌گويد كه «نمي‌توانيم به همه درخواست‌ها جواب بدهيم؛ كتاب درسي محل درج آگهي و صفحه نيازمندي روزنامه نيست. هر مفهومي كه قرار است وارد كتب درسي شود بايد جزو نيازي ملي باشد، سواد عمومي را بالا ببرد و به هنجار‌سازي‌ها كمك كند». « كتب درسي يك نسخه براي كل كشور است كه ممكن است پاسخگوي همه نيازها و سلايق نباشد. نقدهاي خوب را با خضوع كامل قبول مي‌كنيم. عيب‌ها و نواقص را رندانه ماست‌مالي كردن حماقت است. از آن سو عيب‌ها را هم رندانه تشديد كردن خيانت است. رسالت اين است كه عيب‌ها را مشفقانه و دلسوزانه مطرح كنيم.»
اصلاح محتوا و متن كتاب‌هاي درسي؛ دومين استراتژي آموزش وپرورش در دولت دوازدهم
با وجود همه انتقادات و البته تلاش‌هاي صورت گرفته به اذعان مسوولان پيرامون بازبيني و بازتاليف كتب درسي و به‌روزآوري اطلاعات معلمان، وزير آموزش و پرورش عزم جدي براي اصلاح محتواي كتب درسي دارد و در اين باره صراحتا اعلام مي‌كند كه «اصلاح محتوا و متن كتاب‌هاي درسي دومين استراتژي آموزش وپرورش در دولت دوازدهم است. اصلاح و تغيير محتواهاي آموزشي زمانبر است و بايد از ابتدا آغاز شود، البته كتاب‌هاي درسي قبل تا جايگزين شدن كتب درسي جديد برقرار خواهد بود.»
درخواست كمك از مردم
در همين راستا وزارت آموزش و پرورش چندي پيش طي فراخواني عمومي سوالي در خصوص «چگونگي تحول در برنامه‌درسي و محتواي آن» را مطرح و از مردم خواست تا با پاسخ‌هاي خود به پويايي نظام آموزشي كشور كمك كنند. هر چند انتقاد از محتواي كتاب‌هاي درسي سال‌هاست از سوي مسوولان و صاحبنظران آموزشي مطرح مي‌شود و تقريبا همه متفق‌القول هستند كه اين كتب بايد به‌روزآوري و مناسب با مقتضيات امروز و نيازها تدوين و تدريس شوند، اما اميد مي‌رود صداي رييس‌جمهور تلنگري محكم به مسوولان آموزش و پرورش بالاخص وزير براي اين امر باشد. بايد منتظر ماند و ديد آيا نقدهاي علمي به كتب درسي، مجال ورود به آموزش و پرورش را مي‌يابد و معلمان مي‌توانند با فراهم شدن همه زيرساخت‌هاي لازم دانش‌آموزاني براي فردايي بهتر تربيت كنند؟