نمايشگاه كتاب تهران در آستانه بازگشت به مصلي
خانه‌به‌دوشي‌ها ادامه دارد
هادي حسيني‌نژاد
همين دو سال پيش بود كه خبر نويدبخشي با مضمون «نمايشگاه كتاب تهران بالاخره صاحب‌خانه شد» فضاي رسانه‌اي و مطبوعاتي كشور را پر كرد و بزرگ‌ترين رويداد فرهنگي ايران و چه بسا منطقه با اميدها و آرزوهاي بسيار، متحملِ اسباب‌كشي پرزحمت و پرمخاطره‌اي شد كه حواشي متعددي را نيز در پي داشت. برگزاركنندگان با وعده و وعيدهاي شهرداري تهران، دل از مصلي كندند و ريسك برپايي بيست‌ونهمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران را در شهر آفتاب به جان خريدند و حالا در آستانه برپايي سي‌ويكمين دوره نمايشگاه، چنان كه احمد مسجدجامعي اخيرا در جلسه شوراي اسلامي شهر تهران اذعان داشته، در بلاتكليفي به سر مي‌برد. وي همچنين به سياست‌هاي پيشين شهرداري اين گونه انتقاد كرده است كه: «متاسفانه در سال‌هاي اخير مسوولان مديريت شهري به جاي كم كردن اين فاصله‌ها به آنها بي‌توجهي كردند، به گونه‌اي كه حالا هم مي‌بينيد فاصله‌ها باقي مانده و گويا هدف اصلي، افتتاح نمايشگاه شهر آفتاب بود و حالا مسوولان با رسيدن به هدف‌شان آن را رها كرده و اين نمايشگاه نيز تكميل نشده است.»
سفر به شهر آفتاب؛ وعده‌ها و اميدها
به نظر مي‌رسد خانه‌به‌دوشي؛ تقدير تغييرنيافتني نمايشگاهِ كتاب تهران باشد؛ رويدادي كه بعد از 19 دوره، به دليل مشكلات مختلف از جمله مشكل ترافيك شهري، از محل دايمي نمايشگاه‌هاي بين‌المللي واقع در خيابان سئول، راهي مصلاي تهران شد؛ مصلايي كه كاركرد نمايشگاهي نداشت و همچنان زير بار عمليات عمراني بود. به هرتقدير ميزباني مصلي تا سال 94 و بيست‌وهشتمين دوره نمايشگاه كتاب تهران ادامه داشت تا اينكه پس از كش و قوس‌هاي متعدد و طرح مكان‌هاي مختلفي از جمله باغ كتاب تهران، سرانجام شهرداري تهران توانست مسوولان وزارت فرهنگ را متقاعد كند تا اين رويداد پرطرفدار را به شهر آفتاب انتقال دهند؛ شهر آفتابي كه در بيابان‌هاي ابتداي جاده قم واقع شده و هنوز فاز نخست از احداث آن نيز به سرانجام نرسيده بود.
البته فشار شهرداري براي ممانعت از برگزاري نمايشگاه‌ها در فضاي شهري به بهانه‌هايي نظير افزايش بارترافيكي و آلودگي هوا و افزايش مصرف سوخت و... را نيز نبايد در اتخاذ اين تصميم از سوي مسوولان وزارت فرهنگ ناديده گرفت؛ همچنين پيشنهاد ميزباني رايگان براي شش سال و قولِ تكميل تدريجي شهر آفتاب و احداث فازهاي بعدي از اين پروژه از سوي شهرداري تهران.
بيست‌وهشتمين نمايشگاه كتاب تهران، با هر كم و كيفي كه بود، ارديبهشت 95 با مشكلات عديده در شهر آفتابي كه تا دقيقه نود عمليات مناسب‌سازي آن ادامه داشت، برگزار شد. در واقع برگزاركنندگان و ناشران با اين اميد كه مشكلات از دوره بعد مرتفع خواهد شد، دشواري‌ها را تاب آوردند؛ خصوصا ناشران كودك و نوجوان، دانشگاهي، كمك‌آموزشي و فعالان حوزه نشر ديجيتال كه بعد از نه سال، اميدوار بودند از زيرچادر بودن و سازه‌هاي موقت خلاص شوند و مانند ناشران عمومي، سقفي بالاي سر خود ببينند؛ انتظاري كه در نخستين حضور در شهر آفتاب محقق نشده بود.
نمايشگاه كتاب و انتظاري نافرجام
ماه‌ها يكي پس از ديگري مي‌گذشت و خبري از پيشرفت مراحل عمراني شهر آفتاب نبود. با ورود به نيمه دوم سال 95 نيز فضاي انتخاباتي، همه‌چيز را تحت‌الشعاع قرار داد؛ چنان كه به نظر مي‌آمد شهردار وقت كه حسابي درگير برنامه‌ريزي‌هاي انتخاباتي خود براي شركت در دوازدهمين انتخابات رياست‌جمهوري كشور شده بود، پايبندي به تفاهمنامه‌اي كه با علي جنتي؛ وزير فرهنگ وقت با موضوعيت رفع مشكلات و تكميل فضاي نمايشگاهي شهر آفتاب امضا كرده را كاملا از اولويت خارج كرده است. با اين حساب سي‌امين دوره نمايشگاه كتاب تهران در شرايطي در ارديبهشت‌ماه سال جاري (سال96) برگزار شد كه شهر آفتاب هيچ تفاوت مشهودي نسبت به سال قبلي نكرده بود. نه از بناي مسقفِ تازه خبري بود و نه فكري به حال معضلات پيشين از قبيل آسيب‌پذيري بخش‌هاي زيرچادر در مقابل توفان‌ها، بارندگي‌هاي فصلي و آب‌گرفتگي كرده بودند. جالب آنكه بعد از يك بارندگي شديد، آب‌گرفتگي چند بخش و وارد شدن خسارت به ناشران، بي‌تفاوتي شهردار وقت، سيدرضا صالحي‌اميري كه تنها چندماه از انتصابش به عنوان وزير فرهنگ مي‌گذشت را به واكنش واداشت. او پس از بازديد از بخش‌هاي آسيب‌ديده نمايشگاه، در نشستي خبري به‌شكلي معنادار اظهار كرد: «به جاي شهردار تهران عذرخواهي مي‌كنم!». رجوع به فرازهايي از سخنان وزير سابق فرهنگ در اين نوشتار، مي‌تواند عمق كاستي‌ها و معضلات شهر آفتاب را بهتر نشان دهد:
به جاي شهردار تهران از ملت و ناشران كه به خاطر باران و شرايط آب‌گرفتگي دچار سختي شدند عذرخواهي مي‌كنم، همچنين از ناشران و مهمانان خارجي نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران.
متاسفانه حتي زيرساخت‌هاي دايمي نمايشگاه شهر آفتاب دچار مشكلات عديده‌اي است و شهرداري در قبال رفع مشكلات شهر آفتاب به تعهدات خود عمل نكرده است.
انتظار داشتيم مسوولان شهرداري با تعهد بيشتري با اين مشكلات مواجه شوند اما امروز در بازديدم از نمايشگاه و ناشران، آنها از نبود سيستم‌هاي سرمايشي و آب آشاميدني گله داشتند.
انتظار داريم مسوولان شهرداري صداي ما را بشنوند و به اين مشكلات پايان دهند.
(با اشاره به بازديدش از سالن ناشران كودك و نوجوان) عمده گله‌مندي ناشران كودك از گرما بود. سيستم‌هاي خنك‌كننده اين قسمت خوب نيست و با صحبت‌هايي كه انجام شد قرار شد مسوولان شهرداري اين مساله را پيگيري كنند. همچنين اقدام به توزيع آب معدني كنند و دسترسي به آب رايگان در روزهاي باقي‌مانده امكان‌پذير شود.
متاسفانه از سال گذشته تاكنون اقدامات جدي در توسعه اين نمايشگاه انجام نشده و انتظار داشتيم شهرداري به تعهدهايش عمل كند.
دولت دوازدهم و تداوم مطالبه‌گري‌ها
نمايشگاه سي‌ام در شرايطي به كار خود خاتمه داد كه هم برگزاركنندگان و هم ناشران اميدواري‌هاي خود را نافرجام و بربادرفته مي‌ديدند. بعد از برگزاري انتخابات و ابقاي رييس‌جمهوري در سمت خود، طبق روال فضاي مديريتي كشور چندماهي را در انتظار تشكيل دولت و معرفي وزرا گذراند تا اينكه حسن روحاني اين‌بار سكان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي را به سيدعباس صالحي، معاون سابق امور فرهنگي اين وزارتخانه و رييس چهار دوره اخير نمايشگاه كتاب تهران سپرد. وزير فرهنگ دولت دوازدهم كه به دليل پست قبلي‌اش، اشراف كاملي به مصايب نمايشگاه كتاب تهران داشت در نخستين نشست خبري خود، نارضايتي‌اش نسبت به وعده‌هاي معوق مانده و عملي نشده شهرداري در قبال شهر آفتاب را ابراز كرد. همچنين براي نخستين بار با طرح احتمال بازگشت نمايشگاه به يكي از دو خانه قبلي خود (سئول يا مصلي) جديت خود در اين مساله را به رخ كشيد.
آب پاكي روي دست اميدواران
در ادامه، تصميم‌گيري‌ها به تشكيل شوراي سياستگذاري نمايشگاه سي‌ويكم موكول شد و اين شورا در بدو تشكيل، موضوع شهر آفتاب را در دستور كار قرار داد. كمي بعد، نشست مشتركي بين مسوولان وزارت فرهنگ، شوراي شهر تهران، شهرداري و شهر آفتاب برپا شد و سخنگوي شوراي سياستگذاري در تشريح نتايج اين نشست، از تعيين فرصت 10 روزه براي شهرداري و شوراي شهر خبر داد كه براي ارزيابي شرايط و امكان تحقق مطالبات برگزاركنندگان نمايشگاه در نظر گرفته شده؛ فرصتي كه به پايان رسيده است. اما نكته قابل توجه اينكه اخيرا محمدجواد حق‌شناس، رييس كميسيون فرهنگي و اجتماعي شوراي اسلامي شهر تهران در گفت‌وگو با ايبنا اظهار داشته است: «طبيعتا به‌دليل كمبود زمان باقي‌مانده تا برپايي نمايشگاه كتاب آتي در ارديبهشت‌ماه سال آينده، همچنين با توجه به كمبود اعتبارات و شرايط جوي فصل زمستان، امكان افزايش فضاي دايمي و مسقف براي نمايشگاه سي‌ويكم وجود ندارد. ولي اين امكان وجود دارد كه سازه‌هاي موقت را مانند سال‌هاي قبل ترميم و رفع مشكل كنيم.» هرچند محقق شدن مطالبات اصلي ناشران و برگزاركنندگان ظرف زمان باقي‌مانده، از ابتدا نيز دور از ذهن مي‌نمود اما اظهارات رييس كميسيون فرهنگي شوراي اسلامي شهر تهران، حكم آب پاكي را داشت كه روي دست اميدواران ريخته شد.
پاسخ‌هاي محمدرئوف قادري، مديرعامل مجموعه نمايشگاه شهر آفتاب در آخرين روز از فرصت 10 روزه نيز مويد اين ضرب‌المثل قديمي است كه: «همين است كه هست!» او در گفت‌وگو با مهر اظهار داشته: «در خصوص برگزاري نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران در شهر آفتاب، كمافي‌السابق و مثل گذشته اقدام كنيم. در دوره‌هاي اول و دوم برگزاري اين نمايشگاه در شهر آفتاب، اشكالاتي اتفاق افتاد كه بخش اعظمي از آنها برطرف شده است و پاره‌اي موارد ديگر، باقي مانده كه ما براي رفع آنها منتظر تامين اعتبار و بودجه هستيم كه اگر اين اتفاق بيفتد، ان‌شاءالله اين موارد هم برطرف خواهد شد… ما فضاهاي نمايشگاهي و امكاناتي كه در اختيار داريم، كما في‌السابق و مثل گذشته در اختيار نمايشگاه كتاب قرار مي‌دهيم اما طبيعي است كه دوستان ممكن است انتظار داشته باشند كه سالن‌هاي جديدي به ظرفيت نمايشگاه اضافه شود اما اين را هم بايد در نظر داشت كه تاسيس سالن‌هاي جديد در عرض سه ماه، طبعا هم نياز به تامين و تخصيص اعتبار و بودجه دارد و هم بايد در نظر داشت كه زمان ما بسيار كم است.»
آغوش باز مصلي و امكان بازگشت
با توجه به شرايط موجود، احتمال بازگشت نمايشگاه كتاب تهران به داخل شهر، مدام تقويت مي‌شود و از ميان دو گزينه موجود، مصلي احتمال ميزباني بيشتري دارد؛ آنقدر كه برخي از ناشران از حالا كه به قول معروف نه به بار است و نه به دار، خودشان را براي حضور در مصلاي تهران آماده مي‌كنند. اين احتمال وقتي تقويت مي‌شود كه عمليات ساخت و آماده‌سازي رواق‌هاي شرقي و غربي مصلاي تهران به اتمام رسيده و در صورت بازگشت نمايشگاه كتاب تهران به محل سابق خود، اين امكان وجود خواهد داشت كه دست‌كم بخش قابل توجهي از زيرچادري‌ها در ادوار گذشته، بالاخره صاحب سقف شوند. و اين امكان، مساله ساده‌اي نيست كه تشكل‌هاي نشر، خصوصا انجمن فرهنگي كودك و نوجوان، انجمن فرهنگي كتاب دانشگاهي و انجمن ناشران كتاب بين‌المللي به سادگي از آن بگذرند. مضاف بر اينكه زمزمه‌هايي مبني بر تسهيل شرايط قرارداد از سوي مديران مصلي نيز شنيده مي‌شود كه به احتمال دل كندن برگزاركنندگان از شهر آفتاب دامن مي‌زند.
خانه‌به‌دوشي‌ها ادامه دارد
طولي نخواهد كشيد كه تكليف برپايي سي‌ويكمين دوره از نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران نيز روشن شود. بزرگ‌ترين رويداد فرهنگي كشور يا در شهر آفتاب مي‌ماند و به نابساماني‌هاي اين مجموعه نيمه‌كاره تن مي‌دهد، يا به مصلايي بازمي‌گردد كه دو سال قبل به دليل مناسب نبودن فضاي داخلي و معماري نمايشگاهي، آن را ترك كرده بود. اگرچه هم از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به عنوان متصدي و برگزاركننده اصلي نمايشگاه و هم از نمايندگان تشكل‌هاي نشر انتظار مي‌رود بهترين تصميم را در اين برهه زماني اتخاذ كنند اما اين تصميم، هرچه كه باشد باعث نمي‌شود واقعيت بلاتكليفي و سرگشتگي‌هاي نمايشگاه كتاب تهران را آن‌هم بعد از سه دهه فراموش كنيم؛ واقعيتي به غايت تلخ كه نشان از بي‌توجهي يا كم‌توجهي سريالي مديريت متصديانه دولت‌هاي مختلف دارد؛ چنان كه بايد بگوييم بزرگ‌ترين رويداد فرهنگي ايران و منطقه، صاحب خانه نيست و هيچ ضمانتي هم براي اتمام خانه‌به‌دوشي‌هايش وجود ندارد.