مروري بر كارنامه نوشتاري شهيد آويني در بيست‌وهفتمين سالروز شهادتش
سيماي مرد هنرمند در جواني
بهمن فاطمي
قضاي روزگار است كه صفحه‌اي براي مرتضي آويني به بهانه انتشار كتاب درباره او درست با سالروز شهادتش مصادف مي‌شود. سيدمرتضي آويني، زاده 21 شهريور 1326 در شهرري، درست 27 سال پيش در چنين روزي شهيد شد. او كه تا آن زمان شش قسمت از مستند «شهري در آسمان» را در مقام كارگردان به تلويزيون تحويل داده و پخش هم شده بود، براي بررسي لوكيشن‌هاي قسمت‌هاي بعدي راهي فكه شده بود و حين بازديد بر اثر برخورد با مين و اصابت تركش‌هاي باقي‌مانده از جنگ ايران و عراق ديده از جهان فرو بست. اگرچه در مورد او و فعاليت‌هاي هنرياش كم گفته و نوشته نشده اما واقعيت اين است كه اولا غالب نظرات درباره‌اش حاوي نوعي بار عاطفي است و از اين بابت، انديشه‌ها و طرز تلقي‌ها و بالاخص ديدگاه‌هاي تئوريك او كمتر در كانون تحليل قرار گرفته. غالب مردم نام آويني را با مجموعه مستند «روايت فتح» و در مقام كارگردان و مستندسازي به ياد مي‌آورند كه نوآوري‌هايي در نوع نگاه و روايتش از مقوله جنگ ديده مي‌شد. در حالي كه اين، همه آن چيزي نيست كه مي‌توان از نام‌نهادِ «سيدمرتضي آويني» ايفاد كرد. كارنامه او حاوي فعاليتش در حوزه‌هاي فرهنگي و هنري مختلفي است. الفت او با جهان هنر از دوران كودكي آغاز مي‌شود. شعر، داستان، مقاله و... مي‌نويسد و در نقاشي طبعآزمايي مي‌كند. حاصل قلم او كتابهاي متعددي است كه بعضي از آنها اگر چه در حوزه‌هاي خود آثار مهمي محسوب ميشوند اما آن طور كه شأن آنها مي‌طلبيد، مورد توجه قرار نگرفت. به عبارتي بيراه نيست اگر بگوييم آويني فيلمساز بر آويني مولف سايه افكنده است. در حالي كه تاليفات او به جهت تعداد عناوين بيشتر از فيلم‌هايي است كه ساخته. از آثار تاليفي او مي‌توان به كتاب‌هايي چون «هر آنكه جز خود، آيينه جادو، توسعه و مباني تمدن غرب، گنجينه آسماني، يك تجربه ماندگار، فردايي ديگر، حلزون‌هاي خانه به دوش، رستاخيز جان، آغازي بر يك پايان، فتح خون، امام و حيات باطني انسان، با من سخن بگو، دوكوهه، مركز آسمان، نسيم حيات، سفر به سرزمين نور، انفطار صورت» و نيز آثار منتشر شده ديگري اشاره كرد؛ در حالي كه تعداد فيلم‌هاي او تنها 10 عنوان را در بر مي‌گيرد كه عبارتند از «شش روز در تركمن صحرا، سيل خوزستان، خان گزيده‌ها، حقيقت، با دكتر جهاد در بشاگرد، هفت قصه از بلوچستان، با تيپ المهدي در محور رأس‌البيشه، شيرمردان خدا! كرب‌وبلا در انتظار است، روايت فتح و شهري در آسمان». در اينجا بنا داريم مروري كنيم به تعدادي از كتاب‌هايي كه از آويني بر جاي مانده و به باور اين قلم كمتر از آنچه استحقاق‌شان بود ديده و مورد توجه قرار گرفته‌اند.
توسعه و مباني تمدن غرب
واكاوي توسعه و افشاي جعليات تاريخي
«توسعه و مباني تمدن غرب» از جمله كتاب‌هايي است كه آويني را در آن در مقام تحليلگري مسائل جهان مدرن و مباني توسعه در اين جهان مي‌يابيم. او در مقدمه كتاب ابتدا خود مفهوم «توسعه» را در كانون تحليل خود قرار مي‌دهد و با طرح پرسشي از اين قرار كه «چرا ما بايد توسعه پيدا كنيم؟» مي‌كوشد بر نسبت ايران اواخر قرن بيستم با مفهوم مدرن توسعه تمركز كند. آويني در فصل‌هايي از «توسعه و مباني تمدن غرب» پاسخ‌هاي متداول به اين پرسش اساسي را بررسي مي‌كند. در فصل‌هايي با عناوين «از ديكتاتوري پول تا اقتصاد صلواتي» و «و ما ادريك ما البانك؟» تعريض‌هايي به عالم اقتصاد دارد و از منظر يك تحليلگر به نسبت اقتصاد و توسعه مي‌پردازد. از ديگر جنبه‌هاي اين كتاب مي‌توان به موضوعيت داشتن مساله نظام و سيستم آموزشي و نقش آن در امر توسعه اشاره كرد. آويني در «توسعه و مباني تمدن غرب» همچنين آنچه را كه در كتب تاريخ رسمي در باب توسعه و علل و عوامل آن آمده به نقد مي‌كشد و بر آن است تا از نوشته شدن آنها بر اساس اعتقادات غيرواقعي مورخان عصر جديد پرده بردارد.
«مباني توسعه و تمدن غرب» حاصل دست‌نوشته‌هاي چاپ شده آويني در يكي از مجلات جهاد سازندگي در سال ۱۳۶۵ است. كتابي كه به منابع مختلفي ارجاع مي‌دهد و حاوي محورهاي متعددي است كه دغدغه‌ها و بخشي از باورهاي نويسنده در باب چگونگي توسعه‌يافتگي در جهان امروز را با خواننده در ميان مي‌گذارد.
آيينه جادو
نگاه تئوريك به سينما
كتاب «آيينه جادو» عنوان مجموعه‌اي سه جلدي است كه در آن نگاه تئوريك آويني به سينما به خوبي مشهود است. به عبارتي اين كتاب سه جلدي حاوي مباني نظري سيدمرتضي آويني در عالم سينما است. «آيينه جادو» حاصل درسگفتارهاي مكتوب آويني بوده كه توسط او براي يك ترم تدريس در مجتمع دانشگاهي هنر فراهم آمده بوده است و در مقام مدرس براي ماده اوليه مباحث كتاب، جزوه‌اي دانشگاهي بوده كه براي يك ترم تدريس در مجتمع دانشگاهي هنر توسط وي فراهم شده است. در «آيينه جادو» مقالات متعددي مي‌خوانيم. مقاله «قاب تصوير و زبان سينما» به مساله نشانه‌شناسي مي‌پردازد و رابطه نشانه‌شناسي تصوير و كادر دوربين يا همان قاب سينما را مطمح نظر دارد
جلد دوم از مجموعه سه جلدي «آيينه جادو» حاوي همه نقدهايي كه آويني بين سال‌هاي ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ بر فيلم‌هاي سينمايي نوشته. همچنين در اين كتاب، سه مقاله سينمايي ديگر هم به قلم او مي‌خوانيم. كتابي كه اولين بار در سال پس از شهادت آويني به چاپ رسيد. نقدهايي كه در اين كتاب مي‌خوانيم عمدتا به فيلم‌هايي مي‌پردازد كه در جشنواره‌هاي نهم، دهم و يازدهم فجر به نمايش درآمدند و از نظر نويسنده آثار مهمي در سينماي ايران بودند.
جداي از اينها، دو مقاله هم در ابتداي كتاب با موضوع فيلم‌هايي مي‌خوانيم كه به موضوع جنگ مي‌‍‌پرداختند و در جشنواره هفتم فجر به نمايش در آمده بودند.
انفطار صورت
نظرگاه‌هايي در عالم هنرهاي تجسمي
همال‌طور كه گفته شد، وجهي از فعاليت فرهنگي و هنري آويني به هنرهاي تجسمي برمي‌گردد و كتاب «انفطار صورت» را بايد حاصل تكاپوي نظري او در اين حوزه دانست. شش مقاله در باب هنرهاي تجسمي در اين كتاب گرد آمده است. كتاب حاوي يك نگاه تاويلي است كه مي‌توان سايه آن را بر مقالات آن ديد. مولف كتاب با نگاه تأويلي خود به گرافيك و مباني، سير تاريخي و ماهيت آن پرداخته است.
از فرازهاي كتاب كه مي‌توان در قالب چند جمله به آنها پرداخت يكي اين است كه آويني تصريح مي‌كند كه هنر سفارش‌پذير نيست و تلويحا بر جنبه جوششي و الهامي هنر تاكيد مي‌كند. اين در حالي است كه در ادامه بر ماهيت سفارشي گرافيك تاكيد مي‌كند. به عبارتي نگاه او بر تفكيك‌ناپذيري گرافيك از امر سفارش ناظر است. در ادامه و در مقاله دوم كتاب كه «گرافيك و انقلاب اسلامي» نام دارد، در اين باره توضيح مفصلي مي‌دهد و مشروح به نقيضه سفارش‌ناپذير بودن هنر و ماهيت سفارشي گرافيك مي‌پردازد.
مفصلترين مقاله كتاب اما «نقاشي براي نقاشي» نام دارد كه آويني در آن افق‌هاي نقاشي نو را دستمايه قرار مي‌دهد.
قدر مسلم «انفطار صورت» بيش از آنكه كتابي همگاني و عمومي باشد، كتابي است كه براي مخاطبان حرفه‌اي و تخصصي هنرهاي تجسمي نوشته شده است.
فردايي ديگر
از آراي متفكران غربي تا شعر
«فردايي ديگر» مشتمل بر هفت مقاله است كه بايد آنها را در دو بخش طبقه‌بندي كرد. بخش اول مجموعه سه مقاله است كه به فهم و تفسير عالم غربي در وجوه گوناگون آن مي‌پردازد و بخش دوم چهار مقاله در باب هنر شعر را در برمي‌گيرد.
در اين كتاب همچنين مقاله‌اي مي‌خوانيم با عنوان «آخرين دوران رنج» كه شرحي است بر «عبور از خط» ارنست يونگر كه در سال 1950 نوشته شده بود.
بخش اول كتاب طبعا به خاطر پرداختن به آراي متفكران و انديشمندان غربي، حاوي مقالات دشوارتري است و اصطلاحات تخصصي حوزه انديشه و فلسفه و روانكاوي در آن به چشم مي‌خورد. با اين حال اين دشواري مي‌تواند براي كساني كه علاقه‌مند به ورود در چنين مباحثي هستند در حكم محركي باشد كه آنها را به مطالعه بيشتر جهت آشنايي با اصطلاحات و مفاهيم حوزه انديشه فرا مي‌خواند.
آغازي بر يك پايان
زاويه‌اي سياسي به تقابل نظام اسلامي و جهان غرب
«آغازي بر يك پايان» مجموعه‌اي از مقالات آويني است كه بيشتر اعتقادات و طرز تلقي‌ها و باورهاي سياسي او را نشان مي‌دهد. اين كتاب در در چهار بخش ارايه شده است. بخش اول حاوي نوشته‌هايي درباره انديشه‌هاي بنيانگذار جمهوري اسلامي است كه جايگاه ايشان را در تاريخ بررسي مي‌كند. بخش دوم مقالاتي درباره مباني حكومت ديني و نظام ولايت فقيه خصوصا در تقابل سياسي غالب با جهان غرب است. بخش سوم به فاجعه نسل‌كشي مسلمانان در بوسني و تشكيل «امت متحد اسلامي» به مثابه راهي براي مواجهه با «سيطره نظم نوين و امريكايي بر جهان» مي‌پردازد. در بخش چهارم و پاياني كتاب هم انقلاب اسلامي ايران با نگاه تاويلي مولف، دلالتي دانسته شده بر اينكه عصر تمدن غرب سپري شده است. مقاله چهارم كتاب به خواننده‌اش نويد مي‌دهد كه تا «وضع موعود» كه انسان در انتظار آن است، چيز زيادي باقي نمانده است.
در واقع «آغازي بر يك پايان» را بايد مجموعه مقالات شهيد آويني درباره انقلاب اسلامي دانست. نويسنده در بخش اول به مومضوع ولايت فقيه مي‌پردازد؛ در بخش دوم مسائل فرهنگي و اجتماعي در نظام اسلامي را بررسي مي‌كند، در بخش سوم كتاب دو مقاله در مورد بوسني و هرزگوين مي‌خوانيم و در بخش پاياني پنج مقاله را مورد مطالعه قرار مي‌دهيم كه به وضعيت معنوي جهان معاصر و حركت باطني انقلاب اسلامي پرداخته‌اند.
از «آغازي بر يك پايان» به عنوان منبع معتبري براي آشنايي با انديشه‌ها و طرز تلقيهاي سياسي آويني به ويژه ديدگاه‌هايش درباره جهان غرب نام برده مي‌شود.
رستاخيز جان
از ادبيات فارسي تا تجديد عهد هنر
«رستاخيز جان» مجموعه مقالاتي است كه آويني بين سال‌هاي ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۱ نوشته و به موضوعاتي در باب هنر و ادبيات و فرهنگ اختصاص دارد. «رستاخيز جان» شامل چهار بخش است. بخش نخست به ادبيات و زبان فارسي اختصاص دارد، بخش دوم سه مقاله را در بر مي‌گيرد كه به در حوزه فرهنگ را در خود جاي داده است. شهيد آويني طي دو مقاله اين بخش به بحث تهاجم فرهنگي پرداخته است. بخش سوم شامل سه مقاله در مورد همه‌گير شدن رسانه‌هاي جمعي جديدتر نظير ويدئو و ماهواره است و مقاله معروف «انفجار اطلاعات» در اين بخش قرار دارد. بخش چهارم، دو مقاله متفاوت را در خود جاي داده كه اولي به وضع تئاتر در مواجهه با سينما و تلويزيون مي‌پردازد و اين پرسش را طرح مي‌كند كه آيا تئاتر زنده مي‌ماند؟ مقاله ديگر كه مقاله پاياني كتاب است، «منشور تجديد عهد هنر» نام دارد. اين كتاب براي آنها كه فكر مي‌كنند آويني فقط در حوزه سينماي مستند فعاليت داشته، كتاب بسيار خوبي است تا با جنبه‌هاي ديگري از ابعاد فرهنگي او آشنا شوند.
حلزون‌هاي خانه به دوش
روشنفكري و انقلاب
كتاب «حلزون‌هاي خانه به دوش» حاصل درنگ‌هاي آويني بر جريان روشنفكري و نسبت آن با انقلاب اسلامي ايران در حوزه فرهنگ، هنر و مطبوعات است.
اين كتاب را شايد بتوان پرخواننده‌ترين تاليف او دانست. در شرح دلايلش شايد بتوان به بيان به مراتب ساده‌تر كتاب نسبت به ديگر آثار آويني اشارعه كرد. لحن شهيد آويني در مقالات اين كمي متفاوت است و كلمات و عبارات هم پيچيدگي برخي كتاب‌ها را ندارد. همين امر هم موجب شده است تا اين كتاب يكي از پر مخاطب‌ترين آثار اين شهيد باشد كه البته در اين امر نبايد موضوع كتاب را نيز كم اثر دانست.
در بخشي از اين كتاب مي‌خوانيم:
«هنرمند نسل سوم با به دست آوردن دستاوردهاي انقلاب مشروطيت، كودتاي 28 مرداد32، قيام 15 خرداد 42، انقلاب اسلامي 22 بهمن 57، دريافته است كه ناگزير است و بايد، گرايش‌هاي سياسي‌اش را به نفع گرايش‌هاي انساني كنار بگذارد... چرا بايد به گونه‌اي بينديشد و بنويسد كه اگر ايدئولوژي‌ها تغيير كردند و حكومت‌ها عوض شدند، هموطنانش، خوانندگانش، دچار سردرگمي و پريشان ذهني شوند؟ سرگردان ايدئولوژي‌ها گردند؟... چرا؟ چون در هيچ يك از اين تحولات تاريخي نتيجه كار به «اعتلاي شرايط انساني» جامعه منجر نشده است. چرا؟ چون مردم بر مبناي مصلحت‌هاي سياسي، قومي و ديني عمل كرده‌اند و «ضرورت‌هاي تاريخي» را نمي‌شناخته‌اند! اين ضرورت‌هاي تاريخي چيست؟»