هويت مستقل فلسفه اسلامي در مقابل فلسفه يونان

حسن سيد عرب

درآمد: مجلد نخست كتاب «تاريخ عمومي فلسفه اسلامي بالمعني‌الاعم يا برآمده تفاعل اسلاميات و يونانيات» اثر منوچهر صدوقي سها، با شمارگان ۱۵۰ نسخه، ۹۲۸ صفحه و بهاي ۲۰۰ هزار تومان از سوي انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگي روانه بازار نشر شده است. حسن سيد عرب عضو هيات علمي دانشنامه جهان اسلام طي نوشتاري به معرفي اين كتاب پرداخته است كه در ادامه آن را مي‌خوانيد. 

كتاب «تاريخ عمومي فلسفه اسلامي بالمعني الاعم يا برآمده تفاعل اسلاميات و يونانيات» اثر منوچهر صدوقي سها از آخرين تقريرهايي است كه درباره هويت و رويدادهاي فلسفه اسلامي صورت گرفته و از اين حيث اهميت فراوان دارد و از دو جنبه صورت و محتوا بررسي آن بسيار ضروري است. قبل از اين رويكرد، آنچه بيش از همه اهميت فراوان دارد اساس رويكرد هويتي اين كتاب به فلسفه اسلامي است كه مي‌توان آن را از معدود منابع هويت‌محور در گزارش از تاريخ فلسفه اسلامي دانست. بنابراين اين تمايل ذاتي كتاب حاضر بايد در دو بخش صورت و محتوا مورد توجه قرار گيرد كه در حقيقت راهگشاي محتوا و نيز درك دقيق عنوان ظاهر كتاب خواهد بود. قلمرو هويت در اين كتاب اساس تاليف آن و نيز جوهره ديدگاه مولف است كه تمام فروع مطالب نيز بر آن استوار است. كتاب در ميان منابع تاليفي و ترجمه شده از تاريخ فلسفه اسلامي، از معدود منابعي است كه در آن هويت تاريخ فلسفه اسلامي برگرفته از متون برجاي مانده از آن است.

اهميت مقدمه كتاب
ادعاي اصلي پژوهش به وضوح و مطابق معيارهاي مطرح شده در كتاب بيان شده است. مهم‌ترين قسمت كتاب، مقدمه نسبتا مفصل آن است كه مولف محترم اساس ديدگاه‌هاي خود را در آن طرح كرده و خوانش مطالب بعدي مقدمه و حتي متوني كه به عنوان نمونه به آن استناد شده، بدون درك مقدمه كتاب ممكن نيست.
اساس ادعاي اصلي كتاب اين است كه فلسفه اسلامي و ماهيت آن برگرفته از ديدگاه متمايز حكيمان مسلمان از فلسفه يونان است و از اين رو مي‌توان به اصالت فلسفه اسلامي قائل شد. اين ديدگاه مرز فلسفه اسلامي يعني هويت آن را با بزرگ‌ترين كانون تاريخي فلسفه در جهان يعني فلسفه يونان معلوم مي‌كند. بر اين اساس مي‌توان يكي از مهم‌ترين اقدامات مولف محترم را در تعيين اين مرز دانست كه به عنوان ديدگاه اصلي خود در آن طرح كرده است.
بندها يا پاراگراف‌ها دست‌كم در مقدمه كتاب، به‌طور منطقي تفكيك شده و مخاطب، در هريك از بندها كتاب با مطلبي نو و در عين حال متصل به مطالب قبل آشنا مي‌شود. اين روش تاليف، موجب شده تا مولف محترم به راحتي بتواند ديدگاه خود را در قالب بندهاي گوناگون طرح و تدوين كند. بندهاي كتاب از اين حيث سلسله‌پيوسته به متوني است كه برگزيده‌هاي آن در متن كتاب نقل و طرح شده است.
هر بند يا پاراگراف جمله اصلي، داراي وحدت و انسجام است و از اين حيث در هر بند مي‌توان نظم منطقي و فكري مولف محترم را در قالب جملات و مطالب به خوبي قابل بررسي دانست. 
از اين رو به نظر مي‌رسد طرح تاليفي كتاب در قالب اين بندها به صورت وحدت غير قابل گسست طرح شده و در عين كثرت، داراي وحدت موضوعي ويژه است و نشان مي‌دهد كه چگونه مي‌توان در هر بند و نيز در پيوست و درك وحدت هر يك از بندهاي مقدمه، به بررسي عنوان اصلي كتاب پرداخت.
 بنابراين وحدت تاليفي هر يك از اين بندها، گوياي انسجام تاليفي كتاب است.
آنچه بيش از همه در ساختار صوري كتاب اهميت دارد مويدهاي هر بند به ويژه در مقدمه آن است. به گونه‌اي كه تمام مطالب مقدمه به شيوه‌اي خاص داراي مويدهايي است كه در خلال آن محتواي بندهاي پيشين تاييد شده يا آن را از استحكام برخوردار مي‌كند. 
از اين رو محتواي صوري كتاب داراي نظر مولف محترم و نيز مويدهايي است كه بر اساس آراي طرح شده در كتاب قابل تاييد مي‌شود.

هويت مستقل فلسفه اسلامي 
نمي‌توان با نظر مولف محترم كتاب مخالف بود زيرا تاييد هويت مستقل فلسفه اسلامي موجب تحكيم هويت عقلي و نظري مسلمانان به ويژه ايرانيان در طول تاريخ مي‌شود و نسبت آنان را با انواع و اقسام علوم در طول تاريخ معلوم مي‌كند. استدلال مولف محترم در خلال مقدمه‌اي كه به كتاب حاضر نوشته به وضوح معلوم است و نمي‌توان بدون بررسي آن درباره كتاب داوري كرد. ادعاي اصلي كتاب هويت مستقل فلسفه اسلامي در مقابل فلسفه يونان است اما مولف محترم تنها به اين ادعا اكتفا نكرده و با چندين استدلال به اثبات نظر خود در اين باره پرداخته است.
 بعلاوه بخش دوم كتاب يعني متون برگرفته از آثار حكيمان مسلمان نشان مي‌دهد كه چگونه براي اثبات ادعاي اصلي و مستدل طرح شده در كتاب از آن متون كمك مي‌گيرد.
ادعا و استدلال مولف محترم در اين كتاب درباره هويت فلسفه اسلامي همسوي با مطالب مقدمه و نيز متون برگزيده در آن است. 
از اين رو نمي‌توان با ادعاي او مخالفت كرد اما استدلال‌هاي او را پذيرفت. بنابراين طرح تدوين كتاب از اين حيث برگرفته از همسويي ادعا و استدلال است و يكي بر ديگري رجحان ندارد زيرا يك غايت را دنبال مي‌كند و حتي در متون استشهاي و استنادي نيز مي‌توان چنين رويه‌اي را ديد و شايد بتوان ادعا كرد طرح مقدمه مفصل كتاب حاضر برگرفته از شيوه قدما در اثبات هويت فلسفه اسلامي است و در طريق استدلال‌هاي نو تدوين يافته است.
كتاب حاضر تحقيق معيار در تفسير هويت فلسفه اسلامي است. از اين جهت مي‌توان آن را معيار دانست كه از اساس، برگرفته از متون است و براي تبيين اصالت و هويت يك پديده تاريخي به متون و منابع دست اول و كهن آن استناد مي‌كند.

منابع دست اول
بخش دوم كتاب حاضر كه بسيار مهم است از بخش‌هايي محسوب مي‌شود كه جزو منابع دست اول آن است. يعني مولف محترم براي تبيين نظريه خود درباره هويت مستقل فلسفه اسلامي به اين منابع استناد كرده و البته استناد او بيش از اين است و در اصل متون آمده است. از اين ديدگاه مي‌توان نوع ارجاع و استنادات آن را درون كتابي دانست زيرا براساس اين نظريه ضمن اينكه در مقدمه نظريه‌پردازي شده در بخش دوم به صورت استنادي و ارجاعي مطرح شده است.
برداشت مولف محترم از منابع كاملا درست است زيرا حتي نگاه مختصر به منابع به لحاظ محتوايي در بخش دوم نشان مي‌دهد كه چگونه محتواي آن با نظريه مولف همسو است. از اين رو يكي از مهم‌ترين قسمت‌هاي كتاب كه به راحتي نظريه مولف محترم را تاييد مي‌كند، محتواي متون دست اولي است كه در خلال طرح و انتخاب آن درباره هويت مستقل فلسفه اسلامي درباره آن سخن گفته شده است. مولف محترم در گزينش اين منابع، سليقه‌اي عمل نكرده بلكه روند تاريخي آن نشان مي‌دهد كه هويت مستقل تاريخي فلسفه اسلامي را به ترتيب تاريخي از متون فلسفه اسلامي گزينش كرده و معتقد است كه اين هويت به‌طور تاريخي از آغاز تاكنون رو به كمال بوده است.
نقل قول‌ها، مستند به منابع است و نه تنها مستند بلكه بر اساس گزيده متون جمع‌آوري شده و بر اين اساس مي‌توان آن را مويد نظريه مولف محترم در طرح نظريه مستقل بودن فلسفه اسلامي دانست. بنابراين به نظر مي‌رسد انتخاب متون و گزينش نوشته‌هاي دست اول در اين باره، به وضوح به نظريه مولف محترم كمك ويژه مي‌كند و آن را به گونه‌اي مبرهن مي‌سازد. از اين رو دوستداران فلسفه اسلامي براي اثبات هويت مستقل فلسفه اسلامي بايد به شيوه اين كتاب تاسي كنند زيرا ادعاي مستقل بودن اين حوزه معرفتي و عقلي نشان مي‌دهد كه چگونه مي‌توان با استناد به متون به نسبت تاريخي و هويتي فلسفه اسلامي در نسبت با فلسفه يونان انديشيد.
پژوهشگر فلسفه

اساس ادعاي اصلي كتاب اين است كه فلسفه اسلامي و ماهيت آن برگرفته از ديدگاه متمايز حكيمان مسلمان از فلسفه يونان است و از اين رو مي‌توان به اصالت فلسفه اسلامي قائل شد. اين ديدگاه مرز فلسفه اسلامي يعني هويت آن را با بزرگ‌ترين كانون تاريخي فلسفه در جهان يعني فلسفه يونان معلوم مي‌كند

ادعاي اصلي كتاب هويت مستقل فلسفه اسلامي در مقابل فلسفه يونان است اما مولف محترم تنها به اين ادعا اكتفا نكرده و با چندين استدلال به اثبات نظر خود در اين باره پرداخته است. بعلاوه بخش دوم كتاب يعني متون برگرفته از آثار حكيمان مسلمان نشان مي‌دهد كه چگونه براي اثبات ادعاي اصلي و مستدل طرح شده در كتاب از آن متون كمك مي‌گيرد