یک سال اشتباه محاسباتی
محمدحسين لطف‌الهي
يك‌سال پس از حمله نظامي روسيه به اوكراين روز به روز روشن‌تر مي‌شود كه اين جنگ هيچ برنده‌اي نخواهد داشت؛ غرب خود را در شرايطي گرفتار مي‌بيند كه چاره‌اي جز تداوم حمايت‌هاي اقتصادي و نظامي از اوكراين ندارد و روسيه، ناكام در دستيابي به اهداف اوليه نه مي‌تواند اميدي به يك پيروزي قاطع و تعيين‌كننده در كوتاه‌مدت داشته باشد و نه مايل است بدون دستيابي به اين پيروزي به جنگ پايان دهد.
24 فوريه 2022 زماني كه نزديك به 200 هزار سرباز روس به دستور ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه حمله نظامي به اوكراين را آغاز كردند، حتي خوش‌بين‌ترين طرفداران غرب هم تصور نمي‌كردند كه جنگ بدون هيچ چشم‌اندازي از پايان، يك‌سال به درازا بكشد و اوكراين تا اين اندازه مقاومت كند.
اشتباهات محاسباتي روسيه محدود به همين نمي‌شود و بسياري از كارشناسان معتقدند مجموعه‌اي از همين اشتباهات باعث شد ولاديمير پوتين و ساير مقام‌هاي ارشد كرملين گام در مسير جنگي بگذارند كه هزاران جوان روس را به كام مرگ كشيد و براساس ارزيابي بانك مركزي روسيه اقتصاد اين كشور را براي سال‌ها از رشد قابل توجه بازمي‌دارد.
كي‌يف سقوط مي‌كند: ارزيابي اوليه روسيه اين بود كه ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين خيلي زود اين كشور را ترك مي‌كند و كي‌يف در فاصله كوتاهي پس از آغاز جنگ سقوط خواهد كرد. اين تنها روسيه نبود كه چنين تصوري از روزهاي ابتدايي جنگ داشت. صبح روز 25 فوريه شبكه خبري سي‌ان‌ان به نقل از چند نماينده كنگره كه در آن زمان با مقام‌هاي اطلاعاتي جلسه داشتند، گزارش داد كه مقام‌هاي ارشد اطلاعاتي ايالات متحده نگرانند كي‌يف پايتخت اوكراين ظرف يك الي 4 روز ديگر سقوط كند. ان‌پي‌آر مي‌نويسد در درون دولت اوكراين هم نگاه مشابهي وجود داشت: «اولكسي آريستوويچ، مشاور وقت رييس‌جمهور اوكراين مي‌گفت تعداد مهاجمان 20 الي 25 برابر مدافعان اوكرايني است و ما امكان دفاع از كي‌يف را نداريم. او حتي به زلنسكي توصيه كرده بود كه كي‌يف را تخليه كند، اما زماني كه زلنسكي تصميم به ماندن گرفت آريستوويچ تصور كرد كه آنها در همان ساختمان رياست‌جمهوري‌خواهند مرد.»
اوكراين قدرت نظامي قابل توجهي ندارد: باور اوليه مقام‌هاي نظامي روسيه اين بود كه آنها با برتري عددي و برتري تسليحاتي پيشروي سريعي درون خاك اوكراين خواهند داشت و مدافعان اوكرايني با تجهيزات باقيمانده از شوروي سابق و نيروي انساني كمتر قادر به دفاع موثر نيستند. در واقعيت، نه تنها بسياري از نظاميان اوكرايني بسيار شجاعانه‌تر از حد تصور روس‌ها مقاومت كردند، بلكه حمايت تسليحاتي غرب از اوكراين بازي را تغيير داد و در پاييز 2022، اوكراين توانست مناطق گسترده‌اي از خاك خود را كه روسيه موفق به تسخير آن شده بود، آزاد كند. از سوي ديگر، دست‌كم گرفتن اوكراين باعث شده بود روس‌ها از نظر لجستيكي و تداركاتي پيش‌بيني‌هاي لازم را نداشته باشند و خسارت‌هاي زيادي را متحمل شوند.
غرب از اوكراين حمايت نخواهد كرد: دولت روسيه براساس تجربه سال 2014 و الحاق شبه جزيره كريمه به خاك خود تصور مي‌كرد اين‌بار نيز اروپا و ايالات‌متحده حاضر به پرداخت هزينه‌هاي بسيار سنگين حمايت از اوكراين نخواهد بود. وابستگي جدي اروپا در حوزه انرژي به روسيه و همچنين تاثيري كه قطع روابط با روسيه ممكن بود بر اقتصاد جهاني بگذارد ازجمله عواملي بود كه باعث مي‌شد مسكو تصور كند با سخت‌تر شدن شرايط اقتصادي و نياز اروپا به گاز روسيه در فصل سرما شكاف‌هايي جدي در درون جبهه غرب ايجاد مي‌شود و اين شكاف‌ها به غرب اجازه اقدام متحد را نمي‌دهد. در اين ميان روسيه انتظار فشارهاي اقتصادي از سوي غرب را داشت و براي همين منظور ذخاير ارزي خود را به حد قابل قبولي رسانده بود و سياست‌هاي اقتصادي مناسبي اتخاذ كرد، اما انتظار حمايت‌هاي نظامي جدي را نداشت و غافلگير شد.
ناتو تضعيف شده است: سياستمداران روس گمان مي‌كردند پس از 4 سال رياست‌جمهوري دونالد ترامپ، سياست «اول امريكا» باعث شده تا ائتلاف ناتو از هميشه ضعيف‌تر شود و اختلافات اساسي ميان اعضاي ناتو بر سر برخي مسائل در دوره‌اي كوتاه قابل حل نيست. زمان نشان داد اين تصور اشتباه است و ناتو با حمايت‌ها از اوكراين تاثير مهمي بر سرنوشت جنگ داشت.
روسيه از برخي اشتباهات خود درس گرفت. دارا ماسيكات، تحليلگر انديشكده رند در اين باره مي‌گويند: «آنها از نظر تاكتيكي برخي اشتباهات جدي خود را اصلاح كردند. اين اصلاحات شامل، اصلاح روش‌هاي جنگ الكترونيك، تغيير روش استفاده از پهپاد و دور كردن پدافند هوايي خود از تيررس هيمارس‌هاي امريكايي بود.» جدي‌ترين اصلاحات اما در حوزه مديريت جنگ و سياستگذاري جنگ اتفاق افتاد. روس‌ها به جاي تعيين اهداف دست‌نيافتني تصميم گرفتند كه به عمليات در شمال پايان دهند و دست‌كم فعلا از تصرف كي‌يف منصرف شوند. آنها همچنين عمليات در خاركيف را محدود كردند، از شهر خرسون در جنوب عقب نشستند و تلاش كردند تا به‌طور كامل بر منطقه دونباس مسلط شوند. در حال حاضر آنها با سرعت بسيار كم در اين منطقه پيشروي مي‌كنند و هدف كوتاه‌مدت‌شان تسخير شهر استراتژيك باخموت است.
فيونا هيل، مدير ارشد امور اروپا و روسيه در شوراي امنيت ملي ايالات متحده معتقد است نگاهي تاريخي كه در روس‌ها -نه فقط پوتين- وجود دارد هم در بروز اين جنگ موثر بود. رهبران روسيه تلاش كردند اين مناقشه را به عنوان «سومين جنگ ميهن‌پرستانه» توجيه كنند. در روسيه از حمله ناپلئون به عنوان جنگ ميهن‌پرستانه اول و از حمله آلمان نازي به عنوان جنگ ميهن‌پرستانه دوم نام برده مي‌شود. به گفته او، پوتين مي‌خواهد غرب منطقه شرق اروپا را به عنوان حوزه نفوذ روسيه به رسميت بشناسد و اين حق را براي روسيه قائل شود كه در اين منطقه اعمال نفوذ كند؛ اين حالا تفكر بسياري از مردم در روسيه است.
نتيجه جنگ براي اوكراين هم چيزي شبيه به فاجعه بود. براساس گزارش‌هاي متعدد سازمان ملل متحد:
تا پايان سال 2022 دست‌كم 18 هزار غيرنظامي اوكرايني در اين جنگ كشته شده‌اند. بيش از 40درصد از خانه‌ها در اين كشور دچار آسيب شده و عملا 50درصد از زيرساخت‌هاي انرژي در اوكراين ازبين رفته يا آسيب اساسي ديده‌اند.
نزديك به 16 ميليون نفر از جمعيت اوكراين مجبور به ترك خانه خود شده‌اند و بيشتر از 18 ميليون نفر (معادل 40درصد از جمعيت اين كشور) نياز به كمك‌هاي بشردوستانه دارند.
براساس تخمين بانك جهاني، اقتصاد اوكراين در سال 2022 افتي 35درصدي را تجربه كرد و در حال حاضر حدود 60درصد از اوكرايني‌ها درآمدي كمتر از خط فقر دارند. از سوي ديگر بسياري از صنايع و كارخانه‌ها در اوكراين از دور توليد خارج شده‌اند.
آسيب‌هاي قابل توجه جنگ باعث آلودگي شديد هوا و حتي آلودگي منابع آب شده و اكوسيستم و محيط‌زيست اوكراين به‌طور جدي تحت تاثير قرار گرفته است.
برخي كارشناسان از جمله جان ميرشايمر بر اين باور هستند كه اگر اشتباه محاسباتي غرب در ارزيابي واكنش احتمالي روسيه به توسعه ناتو به شرق و تلاش سياستمداران اوكرايني براي عضويت در اتحاديه اروپا و ناتو نبود، اين جنگ پديد نمي‌آمد.